Mielec. Mogiła zbiorowa Żydów w Lesie Berdechowskim

 

Las Berdechowski 2020 rok, autor zdjęcia: Stah Baumer

Tymczasowe upamiętnienie - 9 marca 2024 r.

W tym ciemnym, mglistym, głuchym lesie

Pamięć zamiera, myśl, pragnienie;

Duszę ogarnia znicestwienie

W tym ciemnym, mglistym, głuchym lesie

 

 

Miejsce.

Gdzieś na granicy miasta.  Na końcu miasta.  Na końcu świata.

Niewielu je zna, niewielu tam dociera.

Las.

Wyrosły tam drzewa. Pewnie  było ich  mniej w czasie wojny.

Las, Lasek Berdechowski. Po wojnie, tym, którzy ją przeżyli, na dźwięk nazwy Berdechów zapewne zastygała twarz.

Mówimy o nim Lasek,  zdrobniale, jakby był miłym, przyjaznym miejscem. Takim powinien być las.

Matka Szymka Friedmana zobaczyła przez okno biura w którym  pracowała, jak wyprowadzany jest jej syn. Na śmierć. W jednym momencie jej włosy zrobiły się białe.

Dziecko miało ok. 6, 7 lat.

Wcześniej w Lesie zamordowano brata Szymka. Miał 13 lat. Zamordował go Rudolf Zimmermann. Postrach Mielca i okolic.

 

Cisza, co drzemie tu grobowa

Przytłacza piersi jak kamieniem,

I myśl zabija ci milczeniem

Cisza, co drzemie tu grobowa

 

Lieba Perlman, ocalała z Zagłady, wspominała zamordowaną rodzinę swojego męża Aschera Bergera (Sarę, która była jej bratową i jej dzieci: Sosię i Lazara Strohów):

Później dowiedziałam się od jednego albo kilku więźniów, że zostali rozstrzelani w Berdechowie. Moja informatorka, której nazwiska nie pamiętam, powiedziała mi, że dziewczyna Sosia Stroh wstydziła się rozebrać do naga, jak jej kazano. Zimmermann roześmiał się z tego, a potem ona musiała się rozebrać. Jakiś czas później chyba już w Mielcu widziałam ubrania ludzi zastrzelonych w Berdechowie. Dostałam nawet kilka ubrań rodziny Stroh i mogłam je zatrzymać¹.

Rachela Sussman z domu Stroh w miejscu upamiętnienia więźniów mieleckiego obozu, archiwum prywatne Elany Goldsmith, krewnej Racheli

 

Mój kolega Stah mówi, że często z lasu wynosi  całe worki śmieci.  Czy byłoby ich mniej gdyby mieszkańcy Mielca znali historię tego miejsca? Gdyby zostało ono w jakiś sposób oznaczone?

Ja o Lasku dowiedziałam się dzięki Andrzejowi Krempie.

Lasek Berdechowski koło naszej fabryki był miejscem egzekucji i nasi ludzie wykopywali tam groby masowe. „Berdechów” oznaczało w naszym obozie egzekucje i Niemcy się z tym nie kryli. Gdy ktoś zachorował i skierowany był na „rewir”, a choroba okazała się poważniejsza to na ogół więcej do obozu nie wracał, gdyż od razu posyłano go stamtąd na Berdechów²  wspominał ocalały Zygmunt Reich.

 

Andrzej Krempa, autor książek Zagłada Żydów Mieleckich i Sztetl Mielec. Z historii mieleckich Żydów:

W południowo-wschodniej części zakładów na obszarze około jednego hektara utworzono obóz dla pracujących Żydów. Obóz był ogrodzony drutem kolczastym pod napięciem elektrycznym. Po wysiedleniu mieleckich Żydów w dniu 9 marca 1942 r. obóz przyjął pierwsze 100 osób wyselekcjonowanych przy mieleckich hangarach. W dalszym okresie do obozu przywożono ludność żydowską pochodząca z różnych stron Polski i krajów okupowanych. W szczytowym okresie zatrudnienia, w drugim kwartale 1944 r., na ogólną liczbę 5500 osób zatrudnionych w zakładach lotniczych pracowało 2300 Żydów w tym 400 kobiet.

Za najmniejsze uchybienie przy pracy byli bici i karani pozbawieniem pożywienia, które było i tak bardzo skąpe. Skutkiem tego byli stale głodni, wręcz chodzili opuchnięci z głodu.

W trakcie pracy robotników żydowskich na oddziałach produkcyjnych, pomocniczych i gospodarczych  wykonywano tzw. „listy śmierci”, czyli wykazy osób nieprzydatnych przy produkcji lotniczej. Listy były przekazywane do gestapo, które w Lasku Berdechowskim wykonywało egzekucje. Duże natężenie rozstrzeliwań było w okresie wybuchu epidemii tyfusu w obozie. Słabych i chorych rozstrzeliwano³.

 

Autor mapki: Andrzej Krempa

Berta Lichtig, ocalała z Zagłady, przed wojną  nauczycielka w Kutnie, na początku wojny powróciła do Mielca, po wojnie spisała wiele relacji świadków dla Żydowskiej Komisji Historycznej:

 Z Rynku mężczyzn pogoniono w okropny sposób do Pustkowa, jako takich opornych oddano do karnego oddziału, około drugiej w nocy wraca grupa ostatnia wziętych mężczyzn z łopatami, nic nie mówią, nie patrzą ludziom w oczy ale ich pobladłe i naraz postarzałe twarze – mówią za nich, byli to bowiem „grabarze”, którzy wrócili z akcji z Berdechowa. Pochowali 750 Żydów […] syn grzebał ojca, matkę, siostrę, dziadka lub ojciec syna, żonę itd. Każdego w inny sposób strzelano, była to straszna zabawa wykolejeńców sadystów. Żydzi musieli obszukać trupów, wszystko co u nich znaleziono rzucić na rozciągniętą celtę (tkanina używana do szycia namiotów, plandek, płaszczy – I.S), następnie znosili uśmierconych do przygotowanego dołu⁴.

 

Szaje Altman, ocalały z Zagłady, szwagier Berty Lichtig, przed wojną nauczyciel w Kutnie, w czasie wojny mieszkał w Mielcu,  był kierownikiem Centosu:

Starcy i kobiety z małymi dziećmi tak byli przejęci, tym wysiedleniem, że uszedłszy 1 km, nie mogli dalej iść. Tych zostawiono na drodze. Samochody zwiozły ich jakieś 400 m przed hangarem ustawiono ich w czworoboku i wystrzelano. Część Żydów z hangarów wzięta musiała wykopać doły dla swoich ojców, uprzednio musieli przejrzeć odzież  zabitych, czy nie znajdują się tam jakieś ukryte pieniądze. Ci co grzebali, zostali na końcu zastrzeleni⁵.

 

Andrzej Krempa:

Lasek Berdechowski to zalesiony teren pomiędzy północną częścią obiektów byłego WSK Mielec (obecnie SSE EURO-PARK), a lotniskiem. W okresie okupacji Lasek Berdechowski był większy i obejmował między innymi pas terenu przy obecnej ulicy COP-u od strony obiektów SSE. Obecnie są tam obiekty byłej wieży kontroli ruchu lotniczego i innej zabudowy ogrodzonej wysokim metalowym płotem. Lasek jest miejscem egzekucji i pochówku osób zamordowanych podczas funkcjonowania obozu pracy przy Flugzeugwerk Mielec (zakłady lotnicze podczas okupacji niemieckiej). Duże natężenie rozstrzeliwań było w okresie wybuchu epidemii tyfusu w obozie. Słabych i chorych rozstrzeliwano. Świadkowie podają, że w tym okresie widziano wielokrotnie furmankę przewożącą jednorazowo od sześciu do ponad dziesięciu chorych do Lasku Berdechowskiego, a później przyjeżdżało samochodem kilku gestapowców z Mielca i dokonywało rozstrzeliwań. Wyselekcjonowani chorzy przewożeni byli furmankami do miejsca rozstrzeliwania. Były przypadki, że Żydów pędzono grupami na rozstrzelanie. Jeden z Polaków, Aleksander Studziński, który pracował w przepompowni, tak to opisał: ”Kilka razy widziałem z odległości około 50 metrów – jak Niemcy wypędzali z obozu Żydów w grupach do 17 osób i wszystkich tych Żydów w lesie rozstrzeliwał osobiście Zimmermann – gestapowiec z Mielca. Żydów pędzono na rozstrzeliwanie w asyście kilku strażników obozowych. Zimmermann strzelał z bezpośredniej odległości z krótkiej broni w tył głowy Żyda. Przed rozstrzelaniem, wszyscy Żydzi musieli się rozebrać i klęknąć na ziemi. Rowy były wcześniej wykopane przez Żydów rozstrzelanych poprzednio” ⁶.

Szulim Holländer, ocalały z Zagłady, który przeżył dzięki temu, że znalazł się na Liście Schindlera, w  latach 1963-1965 składał zeznania w procesie niemieckiego zbrodniarza Rudolfa Zimmermana:

Po egzekucji, powierzono Żydom pochówek w zbiorowym grobie. Mam pamiątkowe zdjęcie przedstawiające grób moich rodziców. Tych rozstrzelanych Żydzi musieli zanieść do grobu. Wielu ludzi jeszcze żyło. Nie można było udzielić im pomocy, bo Niemcy stojąc obok, nie pozwalali  tym ludziom pomóc ani ukryć ich. Więc wkładano ich żywcem do grobu…⁷

Podaje również, że  według jego obliczeń w Lasku Berdechowskim rozstrzelano około 800 osób z obozu i z terenu Mielca, w tym także Polaków.

Andrzej Krempa:

Do rozstrzeliwań Żydów w Lasku Berdechowskim gestapowiec Zimmermann angażował także młodych Niemców z Hitlerjugend, którzy w ramach doskonalenia strzeleckiego zabijali skazańców. Rozstrzeliwani byli głównie Żydzi, ale zdarzało się, że z terenu miasta Zimmermann przywoził także osoby narodowości polskiej.

Rozstrzeliwań dokonywali też funkcjonariusze ochrony zakładu tzw. Werkschutz. W związku z ucieczkami z obozu, wykonywano karne egzekucje.  Zdarzało się, że ciężko chorzy Żydzi byli zakopywani żywcem. Jeden ze świadków w procesie szefa mieleckiego gestapo,Thormayera zeznał, że Żyd Ascheim tak został zakopany, bo ten uznał, że szkoda dla niego kuli, a w trakcie grzebania rozstrzelanych upychał zwłoki, depcząc po głowach w dołku, aby więcej mogło się pomieścić⁸.

 

Zdjęcia miejsca egzekucji w Lasku Berdechowskim:  BstU Archiv der Zentralstelle Mfs Ha IX 11/ZUV nr 35 bd 17

Czy to możliwe, że już w marcu 1942 roku w Berdechowie zginęło aż 750 osób (taką liczbę podaje Berta Lichtig wyraźnie zaznaczając, że w nocy do hangarów powróciła grupa z akcji w Berdechowie gdzie pochowano 750 Żydów)? Trzeba sobie zadać takie pytanie i próbować na nie odpowiedzieć, tym bardziej, że taka liczba powtarza się również w relacji złożonej przez burmistrza Mielca Apolinarego Franka (Frank pełnił swoją funkcję od dnia 16 września 1939 roku do marca 1941 roku):

9 marca 1942 roku. 

Do Pustkowa wzięto około 650 mężczyzn. W Berdechowie zamordowali 750 osób⁹.

Fragment relacji A. Franka, zdjęcie pochodzi ze strony Centralnej Biblioteki Judaistycznej

Mielecka Księga Pamięci zawiera zeznanie Chany Lind z domu Reiss (znajduje się ono również w Instytucie Yad Vashem). Chana wspomina, że przez cztery dni przebywali w hangarach. Dokonano tam selekcji i wybrano około 500 mężczyzn starych i słabych, których zabito i pochowano w zbiorwej mogile w Berdechowie, którą uprzednio przygotowano.

Liczba kilkaset ofiar w samym Berdechowie może wydawać się  znacznie zawyżona, chociaż tak duże pod względem liczby zamordowanych egzekucje, zdarzały się przecież.

W protokole przesłuchania świadka z dnia 3 czerwca 1949 roku (przesłuchanie w Sądzie Grodzkim w Mielcu) Irena Buś (Ita Weissman) zeznała, że 10 marca 1942 roku, kiedy to przebywała w hangarach na lotnisku Żydzi wyznaczeni poprzedniego dnia do jak to określiła "jakiejś roboty" zostali zabrani do kopania grobów. Irena zeznaje, że tej nocy z 9 na 10 marca zastrzelono około 400 Żydów (mężczyzn i kobiet) i że "oni byli świadkami strzelania tych ludzi na polach obok baraków, który to grób znajduje sie dotychczas". Egzekucja tych Żydów wykonana została na polecenie Steina i z jego rozkazu.

Zapisy z Rejestru  Miejsc i Faktów Zbrodni Popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w latach 1939-1945 Głównej  Komisji do spraw Ścigania Zbrodni Hitlerowskich  - woj. rzeszowskie  mówią o 400 osobach zamordowanych w Berdechowie i przysiółku Złotniki-Borek podczas wysiedlenia ludności żydowskiej z Mielca. Zapis świadczy również o tym, że zwłoki około 300 ofiar z dnia 9 marca 1942 roku pochowano w zbiorowym grobie w Borku na polu należącym do gospodarza  J. Gładzika (dzisiejsza mogiła zbiorowa na ulicy Wspólnej/Świerkowej).

  

Fragment z Rejestru 

Na pomniku umieszczonym w miejscu mogiły zbiorowej na ulicy Wspólnej/Świerkowej w Mielcu (Borku) znajduje się napis:

Pamięci Tysiąca Żydów Ofiar barbarzyństwa Hitleryzmu w latach 1939-1945.

Taka ilość ofiar prawdpodobnie związana jest z zapisem w wyżej wspomnianym Rejestrze gdzie podano liczbę ofiar (1000 osób) narodowości żydowskiej  rozstrzelanych w Berdechowie i Borku w latach 1942 roku do 1943 roku.

Szaje Altman w swojej relacji wspomina, że jednemu z "grabarzy" udało się uciec  i ukryć w pobliskim lesie. Pisze też, że przez kilka dni kiedy Żydzi byli przetrzymywani w hangarach  na lotnisku były codzienne przeglądy i ten kto nie spodobał się Steinowi, był rozstrzeliwany.  Niektórzy nie mogąc znieść sytuacji sami stawali pod ścianą by ich rozstrzelano. Zdarzały się też przypadki śmierci z głodu  dzieci  i starszych. 

O rozstrzeliwaniach wspomina też Eda Lichtman, której słowa cytuje w książce Sztetl Mielec. Z historii mieleckich Żydów Andrzej Krempa.

Eda opisuje, że Niemcy przy drzwiach do hangaru ustawili przyrząd elektryczny. Zaglądali Żydom w oczy, śledzili każdy krok. Ułomnych i zmęczonych, na pozór chorych, rozstrzeliwali na miejscu. Ciała ofiar trzepotały i padały jak muchy, krew rozlewała się, zabarwiając wkoło biały śnieg - wspominała Lichtman.

Ofiary z hangarów prawdpodobnie były grzebane w Lasku.

11 marca 1942 roku do hangarów przywieziono grupę Żydów z okolicznych wsi.

13 marca przywieziono grupę Żydów z Czermina.

Według Andrzeja Krempy z którym konsultowałam  kwestię liczby ofiar, które zginęły w  samym Berdechowie w dniu 9 marca 1942 roku  mogło to być kilkanaście do kilkudziesięciu osób.

Uważa, że używając nazwy  "Berdechow" i wymieniając dużą liczbę ofiar, składający relacje mieli na myśli pochówki  na ulicy Wspólnej/Świerkowej i ogólną liczbę ofiar dnia 9 marca 1942 roku.

W marcu 1942 roku jak podaje Tomasz Frydel opracowaniu Dalej jest noc. Losy  Żydów w wybranych powiatach okupacyjnej Polski mieszkało w Mielcu 5200 Żydów. Po wysiedleniu 9 marca, dwoma transportami do obozów i gett przejściowych wywieziono 4 tysiące mieleckich Żydów. 

Według historyka w obozach zginęło 3593 Żydów z Mielca (być może też z okolic skoro przywieziono na lotnisko Żydów spoza Mielca).

240 osób, które  zginęły w trakcie marszu z Rynku na lotnisko w Chorzelowie w dniu 9 marca 1942 roku pochowano  w mogile zbiorowej przy ulicy Wspólnej, 54 osoby, które zginęły jeszcze  na Rynku w trakcie selekcji i w poczatkowej fazie marszu według Andrzeja Krempy  pochowano na cmentarzu przy dzisiejszej ulicy Traugutta.

100 osób stało się więźniami mieleckiego obozu, który właśnie powstał. Jak podaje Andrzej Krempa w książce Sztetl Mielec. Z historii mieleckich Żydów 536 mężczyzn  zostało więżniami obozu w Pustkowie, dokąd musieli dojśc pieszo.

Ile osób zginęło w samym Berdechowie w dniach od 9 - 15 marca? Trudno oszacować.

Myślę, że co najmniej kilkadziesiąt. Liczby ponad 30 i około 25 pojawiają się w relacjach odpowiednio Lichtig i Franka.

Niewątpliwie do pierwszych rozstrzeliwań Żydów doszło w Berdechowie już we wrześniu 1939 roku. Zapis we wspomnianym powyżej Rejestrze świadczy o zamordowaniu w Berdechowie 19  Żydów, mieszkańców Dąbrowy, Żabna i Tarnowa. W swojej relacji wspomina o tym wydarzeniu również Apolinary Frank. Podaje on jednak liczbę 12 zamordowanych Żydów, których postawiono przed domem Horowitza, gdzie stali kilka godzin z podniesionymi rękami i twarzami zwróconymi do ściany. Potem załadowano ich do samochodu, zawieziono do Berdechowa i tam zamordowano.

Bez wątpienia  w Lesie Berdechowskim pochowano ok. 800 Żydów rozstrzelanych w tym miejscu lub przywiezionych martwych z terenu obozu w okresie jego funkcjonowania.

Andrzej Krempa:

Po wojnie instytucje zajmujące się grobownictwem na podstawie widocznych jeszcze mogił określiły taką liczbę pochowanych. Te dane są z dużym przybliżeniem zbieżne  z szacunkami robionymi na podstawie informacji o rotacji więźniów w obozie i informacji podawanych przez wywiad przemysłowy AK w Mielcu o ilości pracujących Żydów. Z powodu nieprzeprowadzenia prac ekshumacyjnych, dokładniejsza liczba osób tam pochowanych nie jest znana¹⁰.

 

Miejsce gdzie dokonywano rozstrzeliwań nie jest oznakowane, w części rośnie tam las, w części jest zabudowane.

Miejsca pochówku zostały naruszone. Andrzej Krempa:

Według niektórych świadków, część grobów jest zabetonowana wybudowanym po wojnie pasem kołowania samolotów odrzutowych, ciągnącym się wzdłuż południowej części lotniska (obecnie to ulica COP-u). W trakcie prac modernizacyjnych tego pasa  w latach 50-tych odkryte szczątki ludzkie były pakowane w skrzynie i wywożone w nieznanym kierunku¹¹.

 

Jedynie niewielki pomnik postawiony w niedalekiej odległości od Lasku w 1983 roku przypomina o tych strasznych wydarzeniach. Na pomniku widnieje napis: Pomordowanym pracownikom zakładów lotniczych oraz okolicznej ludności polskiej i żydowskiej w czasie II wojny światowej w hołdzie młodzież ZSMP WSK – PZL Mielec.

 

Pomnik w 2020 roku, zdjęcie Stah Baumer

Zdjęcie: Stah Baumer

Pomnik w okresie kiedy został postawiony, kolekcja M. Borgera, zbiory Yad Vashem

Berta Lichtig o ofiarach z hangarów:

 

Z hangaru w Chorzelowie pierwszego dnia po wysiedleniu około 30 osób, później pojedyncze osoby, które zwariowały tam, niemowlęta, osoby starsze.

Następnie Żydzi których prowadzono do kąpieli, wyłapano starszych i rozstrzeliwano, a cóż dopiero z PZL-u (Państwowe Zakłady Lotnicze) na tyfus chorych dobijano a zabawy Zimmermanna pochłonęły okropnie dużo ofiar. Później łapano Żydów na aryjskich papierach będących i też lasek berdechowski ich pochłonął12

Mrok gęsty zaległ las ten smutny

I nigdy promień słońca złoty

Nie wszedł przez żółte drzew uploty:

Mrok gęsty zaległ las ten smutny

 

    Stałam przed przejściem dla pieszych, czekając na zielone światło. Popatrzyłam w prawo. Nade mną było ciemnogranatowe niebo, ale na końcu ulicy zobaczyłam łunę zółtopomarańczowego światła.  Było jak światło w tunelu.

Pomyślałam, że jest nadzieja dla Lasu, tylko potrzebny jest czas i cierpliwość.

Nie wiem ile potrzeba nam czasu i nie wiem ile potrzeba cierpliwości, ale  nie muszę tego wiedzieć.

Doczekamy tej chwili "promienia słońca złotego". Wierzę.

                                                                       ***

W 2021 roku z inicjatywy członków grupy Mayn Shtetele Mielec powiadomiono Fundację Zapomniane, która zajmuje się upamiętnianiem nieoznaczonych dotąd mogił zbiorowych Żydów i miejsc pochówku, o konieczności oznaczenia tego miejsca.

Na skutek tego powiadomienia przedstawiciele Fundacji i Komisji Rabinicznej do Spraw Cmentarzy przy Naczelnym Rabinie Polski byli w Mielcu właśnie w 2021 roku.

W tym samym roku podobny wniosek wystosowaliśmy również do Instytutu Pamięci Narodowej.

Jesienią 2023 roku spotkałam się z przedstawicielką Fundacji Zapomniane by raz jeszcze porozmawiać o konieczności oznaczenia tych mogił. Mam wielką nadzieję, że Fundacja oznaczy mogiły w Lasku drewnianą macewą wykonaną podczas warsztatów z mielecką młodzieżą. Aby doszło to do skutku wystosujemy do Fundacji ponowny wniosek.

Wśród członków grupy powstał też pomysł by w Lesie zamontować (jeśli wyrazi na to zgodę właściciel terenu) jedną lub dwie tabliczki które informowałyby przechodniów o tym, że jest to miejsce pochówku kilkuset osób.

Mamy też nadzieję, że w przyszłości uda się zakwalifikować mogiłę jako groby wojenne lub wpisać ją do Ewidencji Miejsc Pamięci Wojewody Podkarpackiego, co będzie chroniło miejsce przed ewentualnym zabudowaniem.

Uzupełnienie

1 marca 2024 r

Fundacja Zapomniane wyraziła gotowość do przeprowadzenia w Mielcu warsztatów z młodzieżą i oznaczenia mogiły drewnianą macewą.

Wiosna 2025 roku

Odbyła się wizja lokalna w celu zlokalizowana grobów masowych. Wraz z przedstawicielami Fundacji spotkaliśmy się też z władzami właściciela terenu Agencji Rozwoju Przemysłu. W tym roku odbędą się warsztaty wykonania drewnianej macewy w II Liceum Ogólnokształcącycm w Mielcu.

Opracowała Izabela Sekulska

z wdzięcznością dla Andrzeja Krempy za wnikliwe zbadanie historii Lasu Berdechowskiego i wykorzystaniem jego tekstu dostępnego na tym blogu dotyczącego projektu upamiętnienia obozu pracy.

 Dziękuję Tomaszowi Frydlowi za udostępnienie relacji Lieby Perlman.

iskabelamalecka@gmail.com

W tekście wykorzystałam fragmenty wiersza Posępny las Stanisława Koraba – Brzozowskiego.

 

Korzystanie z niniejszego tekstu, cytowanie jego fragmentów jest możliwe wyłącznie za podaniem źródła.

 

 

 

Bibliografia:

Frydel Tomasz, Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski pod redakcją Barbary Engelking i Jana Grabowskiego, t.II, powiat Dębica. Warszawa 2018 Centrum Badań nad Zagładą Żydów

Krempa Andrzej Zagłada Żydów Mieleckich, Mielec 2013 Biblioteka Muzeum Regionalnego w Mielcu

Krempa Andrzej Sztetl Mielec. Z Historii mieleckich Żydów, Mielec 2022, Biblioteka Muzeum Regionalnego w Mielcu

Rejestr Miejsc i Faktów Zbrodni Popełnionych przez okupanta hilterowskiego na ziemiach polskich w latach 1939-1945 Głównej  Komisji do spraw Ścigania Zbrodni Hitlerowskich, woj. rzeszowskie, Ministerstwo Sprawiedliwości Warszawa 1984 rok

Relacja Berty Lichtig AIŻH 301/1029

Relacja Zygmunta Reicha AIŻH 301/1428

Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, Zespół SAR, syg. 353/102 (stara syg. GK225/102), Protokół   przesłuchania Szulima Holländera, k. 104.Der Bundesbeauftragte fur die Unterlagen des Staatssicherheitsdienstes der ehemaligen Deutschen     Demokratischen Republik, Akta w sprawie karnej Rudolfa Zimmermanna w Berlinie (wschodnim)   MfS HA IX/11, ZUV, 35/14, Protokół przesłuchania Szulima Holländera, s. 307-311.

 Relacja Apolinarego Franka AIŻH 301/1635

Relacja Szaje Altmana AIŻH 301/2973

Protokół przesłuchania Ireny Buś, sygn akt Kps 328/49, Sąd Apelacyjny w Rzeszowie.

Zeznanie Lieby Perlman z dnia 30 listopada 1965 roku złożone w Konsulacie RFN w Nowym Jorku, BstU Archiv der Zentralstelle Mfs Ha IX  11/ ZUV nr 35 bd15

Internet:

https://maynshtetelemielec.blogspot.com/2021/09/oboz-pracy-w-mielcu-projekt.html

Autor: Andrzej Krempa:

https://cgj.jhi.pl

https://polska-poezja.com

Przypisy:

1 zeznanie Perly Leibman, jak w bibliografii

2 relacja Z. Reicha, jak w bibliografii

3 Andrzej Krempa, https://maynshtetelemielec.blogspot.com/2021/09/oboz-pracy-w-mielcu-projekt.html

4 relacja Berty Lichtig, jak w bibliografii

5 relacja Szaje Altmana, jak w bibliografii

6 Andrzej Krempa, https://maynshtetelemielec.blogspot.com/2021/09/oboz-pracy-w-mielcu-projekt.html

7 protokoły przesłuchania Szulima Hollandera, jak w bibliografii

8 Andrzej Krempa, jak w bibliografii

9 relacja Apolinarego Franka, jak w bibliografii

10 Andrzej Krempa, https://maynshtetelemielec.blogspot.com/2021/09/oboz-pracy-w-mielcu-projekt.html

11 Andrzej Krempa, https://maynshtetelemielec.blogspot.com/2021/09/oboz-pracy-w-mielcu-projekt.html

12 relacja Berty Lichtig, jak w bibliografii

Na podstawie śledztw w latach 60-tych prowadzonych przez prokuratorów Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich o/ Rzeszów i relacji więźniów Andrzej Krempa ustalił niektóre nazwiska osób pochowanych w Lasku Berdechowskim.

 

Cząstkowa lista ofiar

 

 Ackermann, kobieta

Adler Dawid  z Mielca

Ajnhorn Szaul z Dąbrowy Tarnowskiej

Ascheim Benjamin z Wojsławia

Behrenknophf Dawid z Radomyśla Wielkiego

Berger

Bernhut z Krakowa

Biegajera N. z Radomyśla Wielkiego

Bitkower Maks

Bitkower, żona Maksa

Blattberg

Blattberg Mechel

Blech (Bloch) Maurycy  z Gorlic

Blech (Bloch) Karl z Gorlic

Bucholz Mojżesz z Sandomierza, ok. 20 lat

Cymermann (lub Zimmermann) z Wielopola Skrzyńskiego

Ebenholz, mężczyzna z Radomyśla Wielkiego

Ebenholz, kobieta  z Radomyśla Wielkiego

Einhorn

Eisen N. z Wielopola Skrzyńskiego

Eisland Jekutiel,  z Radomyśla Wielkiego, lat około 19

Eisland Jekutiel II z Radomyśla Wielkiego

Eisland N. z Radomyśla Wielkiego

Feder (lub Vetter) z Mielca

Federber

Feit Abraham z Mielca

Fen Natan z Dąbrowy Tarnowskiej

Feuer Natan z Trzciany

Feuer Zachariasz z Trzciany

Friedman Markus

Friedman, kobieta

Friedman Szymon, l. 6 lub 7

Friedman, brat Szymona lat ok. 13

Geller Ascher vel Oskar z Gorlic

Goldfinger Jecheszkiel

Greun Leib

Grünberg Natan z Mielca

Grünberg Nüssen z Mielca

Grünberg, syn Nüssena

Grünberg II, syn Nüssena

Hauser (albo Hausner) z Radomyśla Wielkiego

Holzgrün z Radomyśla Wielkiego

Holzgrün II z Radomyśla Wielkiego

Iccak NN

Jakubie E. z Radomyśla Wielkiego

Kin Markus z Dąbrowy Tarnowskiej

Kinzlinger Szuel  lat. ok.25-26

Klagsbald lub Klagsbrun Chaim z Mielca, lat 19

Klein Israel, lat około 17-18

Kluger z Mielca

Kon Ascher

Kornreich (lub Kornberg) z Gorlic

König Izrael z Radomyśla Wielkiego, lat. ok 17-18

Krigier Szulim z Dąbrowy Tarnowskiej

Kura Markus z Dąbrowy Tarnowskiej

Kurtz z Mielca

Lajb Kenig

Lajb Mosze

Lehrer Abraham z Nowego Sącza

Leimann Israel

Leszkowicz z Mielca

Leszkowicz II

Leyman, lat 18

Majer Zachariasz

Mahler (lub Müller)  lat 16

Medina

Medina Salomon z Gorlic

Menasze

Metzendrof z Krakowa, lat 60

Michalski Walenty z Mielca, lat 37

Muszel (Muschel) Izak z Radomyśla Wielkiego, lat 50

Muszel (Muschel) Lejb z Radomyśla Wielkiego, lat 46

Naftali Szaja z Radomyśla Wielkiego

Nord kobieta z Radomyśla Wielkiego

Nord Moses mężczyzna z Radomyśla Wielkiego

Peterson Izrael

Podolski

Rosenfeld

Ryk Chaim z Tarnowa

Schnur (lub Smulewicz)

Segal Mosze z Krakowa, lat ok.22-23

Seidel

Seil Peter

Sroka z Tarnowa, lat 23

Stroh Lazar

Stroh Sara z Mielca, lat 51

Stroh Sosia z Mielca, lat 17

Strum Chaim z Wielopola Skrzyńskiego

Swibl Abraham

Szwank Moses z Tarnowa

Wachtel z Dąbrowy Tarnowskiej

Warszawski (lub Warszawiak) z Warszawy

Wassermann Szyja z Dąbrowy Tarnowskiej

Weinreich

Wind Dawid z Radomyśla Wielkiego, lat 40

Zemela E.

„Zofia” lat.ok.19-20.

Zughaft Mordechaj z Radomyśla Wielkiego, lat 50

 

 

 

W Lesie Berdechowskim spoczywają prawdopodobnie ofiary egzekucji Żydów przetrzymywanych w mieleckich hangarach po deportacji Żydów z Mielca i okolic, w marcu 1942 roku: sędzia Baruch Pohoryles z żoną Franciszką i córką, mężczyzna Seiden, Samuel Kohn, Tema Lichitg, rodzina Horowitz i inni. Spoczywa tutaj również dwóch więźniów z obywatelstwem brazylijskim, chłopiec pochodzenia ukraińskiego, 4 osoby z obozu firmy Bäumer und Lösch na Czekaju i wielu więźniów obozów o nieznanych nazwiskach.

 

 

 

 

 

 

 

 

Lista niealfabetyczna z większą ilością danych:

·       Szulim Kriger z Dąbrowy Tarnowskiej, zmarł z wycieńczenia podczas wykonywania pracy

·       Abraham Swibl z Dąbrowy Tarnowskiej zmarł z wycieńczenia

·       Markus Kin z Dąbrowy Tarnowskiej, zmarł z wycieńczenia

·       Markus Kura z Dąbrowy Tarnowskiej

·       Chaim Ryk z Tarnowa

·       Mozes Szwank z Tarnowa

·       Peter Seil – złapany i zastrzelony za ucieczkę z obozu

·       Wachtel z Dąbrowy Tarnowskiej – złapany i zastrzelony za ucieczkę z obozu

·       Jakubie E.  z Radomyśla – zastrzelony w potylicę za ucieczkę innych więźniów

·       Jekutiel Eisland– zastrzelony jako chory  w styczniu 1943 roku, lat 19

·       Jekutiel Eisland II

·       Izrael König z Radomyśla - zastrzelony w potylicę za ucieczkę innych więźniów

·       Seidel - zastrzelony w potylicę za ucieczkę innych więźniów

·       Hauser z Radomyśla - zastrzelony w potylicę za ucieczkę innych więźniów

·       Leszkowicz  z Mielca - zastrzelony w potylicę za ucieczkę innych więźniów

·       Chaim Sturm z Wielopola - zastrzelony w potylicę za ucieczkę innych więźniów

·       Chaim Klagsbrun lub Klasgbald z Mielca - zastrzelony w potylicę za ucieczkę innych więźniów

·       Nathan Fen z Dąbrowy Tarnowskiej - zastrzelony w potylicę za ucieczkę innych więźniów

·        Dawid Adler z Mielca - zastrzelony w potylicę za ucieczkę innych więźniów

·       Feder (lub Vetter) z Mielca - zastrzelony w potylicę za ucieczkę innych więźniów

·       Mojżesz Bucholz z Sandomierza, lat. ok.20  za handel odzieżą i związek z Polką

·       N. Biegajera z Radomyśla

·       Berger – policjant żydowski (OD-man)

·       Mechel Blattberg (syn Schulima) z Mielca − za posiadanie chleba

·       Profesor Karl Blech (Bloch), lekarz z Dąbrowy Tarnowskiej (a później z Gorlic) – za przygotowania do ucieczki

·       Brat profesora Blecha,   Maurycy Blech syn Markusa i Lieby – za przygotowania do ucieczki,  zmarł 30 września 1943

·       Bracia Medina z Gorlic– za przygotowania do ucieczki, lato 1943

·       Prawnik Ascher vel Oskar Geller– za przygotowania do ucieczki, lato 1943, urodzony 25 lutego 1885 roku, syn Aby i Racheli

·       Weinreich – za przygotowania do ucieczki

·       Kornreich (lub Kornberg) z Gorlic – za przygotowania do ucieczki, lato 1943

·       Rosenfeld– za przygotowania do ucieczki, lato 1943

·       Ascheim Benjamin zakopany żywcem– za przygotowania do ucieczki, rok 1943, AIPN 196/562, t.1

·       Natan Feuer z Trzciany koło Mielca – za ucieczkę z obozu Józefa Buchena z Mielca i Lista Arena z Wielopola Skrzyńskiego, 1943

„ Na drugi dzień po ich ucieczce wzięto 4 po pracy na noc do PZL-u (Lichitg ma na myśli obóz pracy przymusowej przy fabryce samolotów – I.S.) . Byli to: Feuer Natan, Eisland i Eisen i jeden z Wielopola. Dwa dni chodzili do pracy, a na noc wracali do PZL-u, na trzeci dzień rano zamiast do pracy wzięto ich do Lasku w Berdechowie, kazano im się rozebrać i rozstrzelano ich za karę, że pozwolili tamtym uciec. Feuer był to rosły silny chłop, kiedy kazali się rozebrać, zdjął marynarkę i rzucił się do ucieczki, strzelano za nim i tą strzeloną ręką uderzył drzewo, które zagradzało drogę, powalił je i dalej uciekał, upadł kiedy dopadł go ostry strzał”. Fragment relacji Berty Lichtig AŻIH  301/1188

 

·       N. Eisland z Radomyśla Wielkiego – za ucieczkę z obozu Józefa Buchena z Mielca i Lista Arena z Wielopola Skrzyńskiego, 1943

·       N. Eisen z Wielopola Skrzyńskiego – za ucieczkę z obozu Józefa Buchena z Mielca i Lista Arena z Wielopola Skrzyńskiego

·       Warszawski (lub Warszawiak) z Warszawy – za ucieczkę innego więźnia

·       Podolski za kradzież kartofli i  za ucieczkę innego więźnia

·       Mosze Segal – brat OD-mana Ashera Segala – za ucieczkę innego więźnia

·       Leyman (18 lat) – za ucieczkę innego więźnia

·       Israel Leimann – za ucieczkę innego więźnia

·       Dawid Wind z Radomyśla– za ucieczkę innego więźnia, czerwiec 1943r.

·       Mahler (lub Müller) – za ucieczkę innego więźnia

·       Kinzlinger (albo Kincliger) Szuel z Krakowa– za ucieczkę innego więźnia, rozstrzelany w 1943 roku, lat ok. 25-26

·       Kluger z Mielca– za ucieczkę innego więźnia

·       Abraham Lehrer  z Nowego Sącza – za ucieczkę innego więźnia

·       Leszkowicz II– za ucieczkę innego więźnia

·       Schnur (lub Smulewicz) – za ucieczkę innego więźnia

·       E. Zemela – uciekinier z obozu, zabity łopatami przez więźniów na rozkaz komendanta Werkschutzu Steina

·       Chłopiec Kurtz z Mielca

·       Dwóch więźniów z obywatelstwem brazylijskim

·       Szyja Wassermann z Dąbrowy Tarnowskiej zagryziony przez psa komendanta obozu Schwammbergera

·       Dziecko Frydman (Friedman) – zastrzelone na terenie obozu przez Schwammbergera, wg zeznania Lieby Perlman chłopiec miał 6 lub 7 lat i miał na imię SZYMON

·       Dr Maks Bitkower, lekarz – zastrzelony przez Drozdza

·       Żona Bitkowera – lekarz, kierowała izba chorych– zastrzelona przez Drozdza

·       Cymermann – zastrzelony przez Drozdza

·       12 osób z obozu firmy Bäumer und Lösch na Czekaju. Cała grupa została zabrana z obozu do lasku berdechowskiego, gdzie musieli się rozebrać, głowy schylić między nogi i strzałem w potylice zostali zastrzeleni przez Zimmermanna i Thormayera. Inny gestapowiec Glamman, który był obecny przy tej egzekucji, bardzo energicznie próbował przekonywać szefa mieleckiego gestapo Thormayera, aby i on mógł rozstrzeliwać skazanych. W końcu pozwolono mu strzelać do jednego ze skazanych, ale tylko go zranił i wtedy ten skazany został dobity przez jednego z członków straży zakładowej. W tej grupie byli:

- Sara Stroh z d. Berger, córka Sosia i syn Lazar Stroh. Wszyscy troje zostali upamiętnieni na tablicy pomnika na Wspólnej/ Świerkowej.

- małżeństwo Nord, Moses i jego żona

- małżeństwo Ebenholz (rytualny rzeźnik z Radomyśla)

- kobieta Ackermann

·       mężczyzna Blattberg, źródło: IPN straty, dopisała do listy Izabela Sekulska

·       bracia Holzgrunowie z Radomyśla.

·       Leib Muszel (Muschel) z Radomyśla Wielkiego 46 lat, kupiec

·        Izak Muszel (Muschel) z Radomyśla Wielkiego, brat Leiba (43 lat, nauczyciel j. jidysz), styczeń 1943, syn Natana urodzony w 1900 roku w Przemyślu

·       Sroka z Tarnowa (23 lata)

·        Metzendrof z Krakowa (około 60 lat, blacharz)

·       Zughaft Mordechaj z Radomyśla Wielkiego (50 lat, kupiec jarzynami).

·       Chłopiec Friedman, brat Szymona, lat ok. 13 zabrany z obozu B&L, zeznanie Lieby Perlman, do listy dopisała Izabela Sekulska

·       Kenig Lajb - zeznanie Salomona Herszlaga - źródło: książka Rochelle Saidel, Mielec the shtetl who became a nazi concentraion camp (do listy dopisała Izabela Sekulska)

·       Mosze Lajb- zeznanie Salomona Herszlaga - źródło: książka Rochelle Saidel, Mielec the shtetl who became a nazi concentraion camp (do listy dopisała Izabela Sekulska)

·       Natan Grünberg z Mielca zamordowany w 1943 roku - IPN Straty, Indeks nazwisk do zespołu akt Najwyższego Trybunału Narodowego, proces J. Bühlera. Litery F-J, IPN GK 196/562 t.2, s.164, sygn.81 k 97  dopisała do listy Izabela Sekulska

·       Nüssen Grünberg z Mielca zamordowany w 1943 roku - Indeks nazwisk do zespołu akt Najwyższego Trybunału Narodowego, proces J. Bühlera. Litery F-J, IPN GK 196/562 t.2,  sygn.81 k 97 dopisała Izabela Sekulska

·        Grünberg syn imię NN z Mielca zamordowany w 1943 roku - Indeks nazwisk do zespołu akt Najwyższego Trybunału Narodowego, proces J. Bühlera. Litery F-J, IPN GK 196/562 t.2, ,sygn.81 k 97   dopisała Izabela Sekulska.

·       Grünberg syn imię NN z Mielca zamordowany w 1943 roku - Indeks nazwisk do zespołu akt Najwyższego Trybunału Narodowego, proces J. Bühlera. Litery F-J, IPN GK 196/562 t.2, sygn.81 k 97 dopisała Izabela Sekulska.

·        Zachariasz Feuer z Trzciany zamordowany w 1943 roku - Indeks nazwisk do zespołu akt Najwyższego Trybunału Narodowego, proces J. Bühlera. Litery F-J, IPN GK 196/562 t.2,  dopisała Izabela Sekulska.

·        Abraham Feit z Mielca, zamordowany w 1943 roku,  źródło jak wyżej, sygn.81 k 97 dopisała Izabela Sekulska

·       Walenty Michalski z Mielca, urodzony 10 czerwca 1906 roku, zastrzelony przez Zimmermanna 14 czerwca 1943 roku, zeznanie jego żony i brata, AIPN GK 164/4712

·        Israel Klein, lat około 17-18 – dopisała Izabela Sekulska, AIPN GK 164/4712

·       „Zofia” – Żydówka, agentka, lat ok. 19-20 zastrzelona w Lasku Berdechowskim przez kierownika SIPO, z którym utrzymywała bliższe stosunki. Kierownik wystraszony konsekwencjami latem 1943 roku, zawiózł ją do Lasku i tam zastrzelił, dopisała Izabela Sekulska.

·       Dawid Behrenknophf, zastrzelony w styczniu 1943 roku,  szewc  z Radomyśla Wielkiego, AIPN Rz 191/99 – dopisała Izabela Sekulska

·       Naftali Szaja, zastrzelony w styczniu 1943 roku, krawiec z Radomyśla Wielkiego AIPN Rz 191/99 – dopisała Izabela Sekulska

·       Jecheszkiel Goldfinger, zamordowany jesienią 1942 roku, za pójście po wodę AIPN Rz 191/99 – dopisała Izabela Sekulska

·       Ascher Kon AIPN Rz 191/99 – dopisała Izabela Sekulska

·       Małżeństwo Friedman  - AIPN Rz 191/99 – dopisała Izabela Sekulska

·       Menasze AIPN Rz 191/99 – dopisała Izabela Sekulska

·       Peterson Izrael – rozstrzelany, Indeks Osób Represjonowanych IPN – dopisała Izabela Sekulska

·       Ajnhorn Szaul z Dąbrowy Tarnowskiej, zmarł z wycieńczenia, Indeks Osób Represjonowanych IPN – dopisała Izabela Sekulska

·       Bernhut z Krakowa – rozstrzelany, Indeks Osób Represjonowanych IPN – dopisała Izabela Sekulska

·       Federber – rozstrzelany, Indeks Osób Represjonowanych IPN – dopisała Izabela Sekulska

·       Iccak NN z Radomyśla Wielkiego, lat ok. 22-25 AIPN Rz 191/99 – dopisała Izabela Sekulska

·       Zachariasz Majer, relacja E. Hirscha, AIPN Rz, Zespół SAR, sygn. IPN Rz 353/83, k.81 – dopisała Izabela Sekulska

·       Einhorn AIPN Rz 191/99 – dopisała Izabela Sekulska

·       Leib Gruen AIPN Rz 191/99 – dopisała Izabela Sekulska

 

 

Autorem listy jest Andrzej Krempa.

Ja dopisałam do niej 27 nazwisk, kilka imion do już zebranych nazwisk i innych danych (wiek, miejsce pochodzenia).

 

 

 

 

 

   

 

  Poniższe fragmenty pochodzą z książki Josefa Lewkowicza (wyd. Media Rodzina, 2023) Ocalony, Lewkowicz był więźniem mieleckiego obozu