Abba Fenichel, zdjęcie pochodzi ze strony www.gallery.co.il
Najsłynniejszy artysta pochodzący z Mielca, a mało tutaj znany.
Uważany za jednego z najwybitniejszych malarzy w Izraelu.
Kiedy Jacek Krawczyk wystąpił z inicjatywą, aby skwer w pobliżu rodzinnego domu Fenichela, nazwać jego imieniem, protestowano. Poddawano w wątpliwość, że urodził się właśnie w Mielcu. Bez wątpienia urodził się właśnie tutaj i jest na to wiele dowodów.
Abba Fenichel przyszedł na świat 13
listopada 1906 roku. Był najmłodszym dzieckiem Izaaka Fenichela
(urodzonego 8 grudnia 1869 roku w Tarnobrzegu) i jego żony Heny z domu Ostro (urodzonej 7 listopada 1869
roku).
Małżeństwo doczekało się sporej gromady dzieci: Abby, Szymona (urodzonego 13 lutego 1897 roku), Eliezera (Leizora, urodzonego 4 maja 1905 roku), Mosesa Arona (urodzonego 15 września 1899 roku) i Estery (urodzonej w 1895 roku). Wiele źródeł podaje, że Abba był czwartym dzieckiem Izaaka i Heny. Z nieznanych mi powodów pomija się fakt istnienia Mosesa Arona. Na próżno szukać takich informacji na polskojęzycznych stronach w Internecie, nie ma również tej informacji w biogramie Abby na stronie Ghetto Fighters House. Bez wątpienia Moses był jeszcze jednym dzieckiem Fenichelów - są na to co najmniej dwa niezaprzeczalne dowody - powojenna karta rejestracyjna, która znajduje się w Żydowskim Instytucie Historycznym, w której Moses podaje imiona rodziców: Izaak, Hena oraz dokument znajdujący się w Archiwum Państwowym w Rzeszowie, tyle tylko, że ten dokument jest wydany na nazwisko Ostro Moses Aron. Podobnie jest z dokumentami wydanymi na inne dzieci Fenichelów: Szymona, Elizera i Esterę. Dlaczego? Przypuszczalnie małżeństwo w chwili kiedy rodziły sie ich dzieci, było jedynie po ślubie rytualnym, który nie został zarejestrowany w odpowiednim urzędzie. Dzieci zrodzone z takiego związku traktowano jako nieślubne i nosiły one nazwisko matki. Być może związek został w końcu zalegalizowany w świetle prawa skoro w późniejszym czasie dzieci posługiwały się już nazwiskiem Fenichel. Brat Izaaka, Izrael Hirsch i jego żona Gitla zalegalizowali związek w urzędzie dopiero w 1932 roku. Może podobnie było z Izaakiem i Heną?
W Spisie Żydów sporządzonym przez mielecki Judenrat, przy nazwisku ojca Abby w rubryce zawód figuruje zapis malarz. W istocie Izaak był malarzem, chociaż bez formalnego artystycznego wykształcenia. Był autorem polichromii w mieleckiej synagodze, która została spalona przez Niemców 13 września 1939 roku, oraz najprawdopodobniej w synagodze w Dąbrowie Tarnowskiej. Polichormie te można podziwiać do dzisiaj. Istnieje jednak wątpliwość czy to na pewno dzieło mielczanina. O autorstwo polichromii "podejrzewa się" również nieznanych włoskich mistrzów lub malarzy z Buska (takie informacje można znaleźć w Internecie). Potwierdzeniem teorii, że to jednak Fenichel może stać za zdobieniem dąbrowskiej synagogi, jest wspomnienie Izaaka Stieglitza, byłego mieszkańca Dąbrowy Tarnowskiej zawarte w książce Jerzego Rzeszuto Żydzi Dąbrowscy, któremu jego ojciec Jakub, opowiadał, że synagogę budowali Włosi, ale jej wnętrze malowali bracia Fenichel z Mielca. Faktycznie brat Izaaka również był malarzem i twórcą polichromii. Tego można dowiedzieć się z książki mielczanina Marka Verstandiga I rest my case. Mark wspomina, że polichromia mieleckiej synagogi była dziełem Izaaka i jego brata Jisroela (Izraela) Hirsza, a obydwaj panowie byli utalentowanymi malarzami. Ich obrazami były pokryte ściany synagogi i jej sufit. Były to głównie motywy z Tory. Mark wspomina ponadto, że Fenichelowie dekorowali również dom Verstandigów. Fenichelowie byli stałymi gośćmi w domu Verstandigów, a Jisroel był traktowany prawie jak członek rodziny. Zwykł przychodzić do Verstandigów po porannej modlitwie i spędzał dużo czasu pijąc herbatę, i jedząc kanapki, zwłaszcza w zimowe dni.
Jisroel, syn Malki i Liebera był mężem Beili Hindy Rubin (nazwisko matki) Isser (nazwisko ojca), córki Gitli Bruchy. Małżeństwo posiadało dzieci: Chanę urodzoną około 1898 roku, po mężu Zucker, Chawę urodzoną 15 marca 1899 roku w Mielcu (zmarła w 1977 roku w USA), Feiwela (Feiwischa) urodzonego 18 (lub 8) lutego 1905 roku w Mielcu, Pinkasa urodzonego 25 stycznia 1907 roku w Mielcu (jego żoną była Chana Gross), Josela.
Żydzi pochodzący z Mielca w spisywanych po wojnie wspomnieniach określali polichormie w mieleckiej synagodze, jako absolutnie niezwykłe.
Przy nazwisku starszego brata Abby, Szymona we wspomnianym wyżej Spisie, figuruje zapis malarz
szyldowy. Malarzem byli również Moses oraz syn Jisroela Hirscha, Pinkas.
Rodzina Fenichelów mieszkała w Mielcu przy ulicy
Wąskiej 16, sąsiadującej z mielecką synagogą. Mały, żółty domek Fenichelów stoi
w Mielcu do dzisiaj, a niewielki skwer w jego pobliżu z inicjatywy wspominanego Jacka Krawczyka nosi imię
Abby Fenichela. Rada Miejska przychyliła się do wniosku inicjatora na sesji w dniu 9 lutego 2017 roku.
Abba bez wątpienia odziedziczył talent po ojcu.
W 1920 roku rozpoczął naukę w mieleckim Gimnazjum, które ukończył w 1929 roku. W Mieleckiej Księdze Pamięci M.Keit wspomina, że wśród jego kolegów był A. Fenichel, z uśmiechem przyklejonym do ust. Abba był osobą niezwykle aktywną jeśli chodzi o życie społeczne Mielca. Udzielał sie jako sportowiec, sędzia piłkarski, reżyser.
Wkrótce po zdaniu egzaminów maturalnych Abba rozpoczął studia na wydziale filozofii Uniwersytetu Jagiellońskiego (rok akademicki 1929/1930).
Mark Verstandig w swojej książce I rest my case wspomina, że na I roku swoich prawnicznych studiów mieszkał w pokoju z Abbą Fenichelem. Mark był młodszy od Abby, kiedy zaczynał studia Abba był już bliżej ukończenia edukacji.
To fragment wspomnień Marka z okresu wspólnego mieszkania z Abbą:
Abba nie skończył filozofii, po roku przeniósł się na Akademię Sztuk Pięknych. Tam studiował na wydziale malarstwa i rzeźby, w szkole rysunku u profesora Władysława Jarockiego, a następnie w szkole malarstwa i grafiki u rektora Akademii, profesora Wojciecha Weissa. 24 lipca 1935 roku zakończył edukację na Akademii Sztuk Pięknych. Prawdopodobnie właśnie tam poznał swoją przyszłą żonę.
Przed II wojną światową był zmuszony przenieść się do Tarnowa, gdzie uczył rysunku w gimnazjum żydowskim w roku szkolnym 1934/1935. W 1937 roku właśnie w Tarnowie wystawiał swoje prace.
14 lutego 1937 roku wziął ślub z Fryderyką Sternberg urodzoną 7 grudnia 1909 roku w Krakowie, córką Leiba, kupca i Rebeki, również malarką (studiowała w klasie profesora Jarockiego i profesora Mehoffera).
Niewiele wiadomo o Fryderyce. Najpierw uczyła się w Państwowej Szkole Sztuk Zdobniczych i Przemysłu Artystycznego w Krakowie. Na pewno była członkinią Krakowskiego Zrzeszenia Żydowskich Artystów (było w nim 11 kobiet). Wzięła udział w ostatniej przed wojną wystawie członków Stowarzyszenia, otwartej w maju 1939 roku. Jak wspominała Krystyna Treibicz, krakowianka zamieszkała po wojnie w Izraelu, Fryderyka po studiach została zatrudniona w Prywatnym Żydowskim Gimnazjum Żeńskim Towarzystwa Oświatowego w Krakowie Nasza Szkoła, otworzonym w 1937 roku. Szkoła funkcjonowała przy ulicy Starowiślnej. Fryderyka była ulubioną nauczycielką Krystyny.
Była „wspaniałą nauczycielką, dobrą i ciepłą osobą – takimi słowami w rozmowie z autorką pracy Malarki, rzeźbiarki i graficzki Krakowskiego Stowarzyszenia Żydowskich Artystów (1931-1939) Nataszą Styrną Krystyna Treibicz wspominała Frydę Sternberg po osiemdziesięciu latach. Fryderyka uczyła malarstwa i rysunku oraz szycia.
Na pewno została wysiedlona z Krakowa, mniej więcej w sierpniu 1940 roku. W protokole z wysiedlenia napisano, że była dyrektorką szkoły.
Abba Fenichel, również członek Zrzeszenia Żydowskich Artystów Malarzy i Rzeźbiarzy dwukrotnie brał udział w wystawach przygotowanych przez członków Zrzeszenia, w lutym i w maju 1939 r.
Małżeństwo mieszkało przy Placu Wszystkich Świętych 11 w Krakowie.
Jak podaje Andrzej Krempa w rękopisie III wydania
Zagłady Żydów Mieleckich:
Malował martwe natury i sceny rodzajowe. Ulubiony motyw jego twórczości stanowiły dzieci. Wysokimi walorami wyróżniały się jego czarno-białe prace graficzne (drzeworyty, litografie, akwaforty i akwatinty). Wykonywał również rysunki tuszem. Często podejmował tematykę społeczną i antywojenną, zwłaszcza po 1939 r. Wziął udział w konkursie na odrestaurowanie renesansowej synagogi w Tarnowie. Spośród siedemnastu zgłoszonych propozycji, jego projekt zajął drugie miejsce.2.
Fenichel już na początku wojny znalazł się na terenie ZSRR. Ten fakt potwierdza Rejestr Osób Represjonownyach Instytutu Pamięci Narodowej. Aresztowany w 1940 roku, zesłany do Kazachstanu, po dwóch latach został zwolniony. Zamieszkał w Kijowie, pracował jako scenograf w miejscowych teatrach. W ZSRR wojnę przeżył również jego brat Moses. W styczniu 1946 roku zarejestrował się w Komitecie Żydowskim w Łodzi. W ankiecie podał imiona rodziców: Izak, Hena i miejsce zamieszkania przed wojną: Mielec. Nie należy mylić go z Mosesem Fenichelem urodzonym w 1920 roku w Mielcu, OD-manem z mieleckiego obozu, późniejszym więźniem obozów w Płaszowie, Flossenburgu i Dachau.
Po wojnie Abba Fenichel powrócił do Polski i został ilustratorem wydawnictw Żydowskiej Komisji Historycznej w
Krakowie (Komisja przekształciła sie potem w Żydowski Instytut Historyczny).
W tym czasie intensywnie poszukiwał swojej rodziny. Niestety członkowie jego rodziny stracili życie w czasie wojny. Ojciec został zastrzelony w Berdechowie pod Mielcem, a matka, brat i bratowa Cyla, żona adwokata Leizora Fenichela oraz siostra Estera, zginęli jak większość mieleckich Żydów w obozach zagłady. Nieznany jest los Eliezera, który prawdopodobnie zmarł lub został zamordowany w ZSRR. Jego żona Cyla z domu Reich była kuzynką ocalałej z Zagłady Friedy Verstandig, która po wojnie złożyła świadectwo dot. Cyli w Yad Vashem. W świadectwie Frieda napisała, że Cyla została zastrzelona podczas transportu do Dubienki. W świadectwie złożonym w Yad Vashem Abba napisał, że jego siostra Estera Goldstein zginęła w Bełżcu. Żona artysty została w rozstrzelana w 1943 roku. Według jednych źródeł w Bronowicach Małych, według innych w Nowym Sączu, jeszcze innych, w Płaszowie (śmierć w obozie w Płaszowie potwierdzają dane ze strony IPN straty). W świadectwie złożonym w Yad Vashem sam Abba napisał, że stało się to w okolicach Krakowa i że przebywała po aryjskiej stronie.
Wojny nie przeżyli również członkowie rodziny stryja Abby - Jisroela Hirscha.
Na stronie internetowej www.krakowjewishheritage.pl znajduje się informacja, że 3 sierpnia 1946 roku Abba Fenichel był zameldowany wraz z Mosesem Fenichelem przy ulicy Sarego 18 w Krakowie. Potwierdzają to karty rejestracyjne znajdujące się na stronie Instytutu Yad Vashem.
W tym czasie w twórczości Abby dominował tragiczny los Żydów. Po wojnie miał wystawę swoich prac w Krakowie. Siedem jego prac zakupiło Muzeum Narodowe w Krakowie.
W 1946 roku był jednym z artystów, których prace pokazano na Wystawie Niezależnych (Gwiazdkowej) w Muzeum Narodowym w Krakowie. Wystawiono jego grafikę pt: Kwiaty.
Fragment katalogu wystawy, MN Kraków
Sarego 18, Kraków, w tym domu mieszkali Abba z Mosesem, zdjęcie: Internet
Po uzyskaniu tragicznych wiadomości o śmierci najbliższych, zrozpaczony Fenichel postanowił wyjechać do Palestyny, gdzie tworzyło się państwo Izrael. Wkrótce po wyruszeniu z włoskiego portu w kwietniu 1947 roku (statek She’ar Yashuv), Abba znalazł się w obozie dla emigrantów na Cyprze. Statek został zatrzymany przez władze Wielkiej Brytanii. Dopiero w czerwcu 1948 roku (po 15 miesiącach pobytu na wyspie) udało mu się dostać do Izraela, gdzie się osiedlił. Podczas jego pobytu na Cyprze powstały liczne prace, rysunki i obrazy, które ukazywały codzienne życie imigrantów.
W Izraelu zamieszkał z drugą żoną Rachelą z domu Bloch. To właśnie z Rachelą wyruszyli w podróż do Palestyny.
Rachela była kobietą z bolesną przeszłością. Urodziła się 9 lutego 1909 roku w Łącku, jako córka Israela. W 1930 roku wzięła ślub z Wigdorem Pomaranzem, pochodzącym z ortodoksyjnej rodziny żydowskiej. W 1930 roku urodziła syna Hilela. W 1938 roku małżeństwo wzięło rozwód (prawdopodobnie przyczyną rozwodu był fakt, że Rachela się zakochała). Rozwód przypłaciła rozstaniem z synem, taka była widocznie cena wolności. W Nowym Sączu wzięła kolejny ślub, z Dawidem Treibiczem, urodzonym w 1910 roku, złotnikiem. W 1939 roku małżonkowie znaleźli się we Lwowie, a potem zostali zesłani na Syberię, gdzie Dawid zmarł. Ocalała Rachela zamieszkała po wojnie w Krakowie, gdzie poznała Abbę i oboje podjęli decyzję o wyjeździe z Polski. Nie mieli dzieci. Syn Racheli nie przeżył wojny. Można powiedzieć, że straciła go ponownie. Śmierć dziecka była dla niej zbyt dużą traumą. Nie zdecydowała się już na posiadanie potomstwa.
Abba początkowo pracował w szkole kształcącej nauczycieli sztuki w Tel Awiwie, a następnie założył Instytut Malarstwa i Rzeźby w Bat Yam. Zajmował się ilustrowaniem książek, był wieloletnim współpracownikiem periodyków Davar i Davar Leyeladim ( w latach 1949-1974). Współpracował również z wieloma teatrami. Był ważną postacią w systemie edukacji artystycznej w Izraelu. Dał początek pokoleniu nauczycieli kochających sztukę. Kształcił wielu nauczycieli w zakresie edukacji artystycznej w Narodowym Seminarium Nauczycieli Sztuki. Opublikował liczne albumy o różnorodnej tematyce. Jego dorobek artystyczny obejmuje również zilustrowanie 25 książek.
Przeszedł na emeryturę w 1974 roku.
Jego prace znajdują się w licznych kolekcjach
prywatnych i publicznych.
W Polsce sporo prac znajduje się w Muzeum Narodowym w Krakowie (między innymi Akt kobiety ze szmacianą lalką), w Muzeum Historycznym w Krakowie (Portret Chłopca) oraz muzeum w Bieczu (Portret Kazimierza Bochniewicza, asesora sądu grodzkiego w Mielcu). Żydowski Instytut Historyczny jest w posiadaniu portretu Mordechaja Anielewicza namalowanego przez Fenichela. Kilkadziesiąt jego grafik znajduje się w bibliotece Akademii Sztuk Pięknych.
Największy zbiór prac Abby Fenichela posiada Getto Fighter’s House w Jerozolimie, ponad 170 obiektów, są to głównie grafiki o tematyce Holocaustu. Ponadto prace Abby znajdują się:w Akademii Malarstwa Besaleel – w Jerozolimie, Ein Harod Museum, Muzeum Sztuki w Omaha – w Stanach Zjednoczonych. W Muzeum Historii Regionalnej w Mielcu znajduje się grafika Abby Fenichela - Bałaguła. Jeden z rysunków ze zbiorów Muzeum prawdopodobnie jest również autorstwa Fenichela (Portret kobiety). W 2022 r. Muzeum nabyło jeszcze jedną pracę Abby Fenichela (bez tytułu).
Ciekawostką jest fakt, że Fenichel prawdopodobnie przyjaźnił się z M. Chagallem. Narysował nawet jego portret. Pogłoski o przyjaźni z Chagallem rzeczywiście mogą być prawdziwe. Dzięki uprzejmości osoby z rodziny Fenichel, miałam okazję obejrzeć podanie o wizę skierowane przez Fenichela do konsulatu Francji z sierpnia 1937 roku. Abba mieszkał wówczas w Krakowie przy Placu Wszystkich Świętych i pragnął wyjechać do Francji na okres 10 miesięcy.
Fenichel stworzył grafikę (chociaż najprawdopodobniej
nie był świadkiem wydarzeń) przedstawiającą płonącą mielecką synagogę. Co ciekawe artysta pochodzący z Tarnowa
Aleksander Plutzer również namalował obraz płonącej synagogi (tarnowskiej),
chociaż nie był świadkiem wydarzeń. Przed wojną był nauczycielem w Tarnowie,
bardzo prawdopodobne, że znali się z Abbą. Po wojnie podobnie jak Fenichel
również wyemigrował do Izraela.
Abba kopiował wiele prac dawnych
mistrzów, które chętnie kupowano.
Jego twórczość była bardzo zróżnicowana.
Na początku artystycznej drogi inspirował się dokonaniami impresjonistów.
Tworzył głównie pejzaże i portrety. Mocno oddziaływały na niego prace Jakuba
Pfefferberga i Abrahama Neumanna. W czasie wojny tworzył głównie grafiki,
podejmował w nich tematykę żydowską, rysował sceny z życia sztetli, synagogi.
Posiadał również talent muzyczny (grał na skrzypcach) i sportowy (grał w piłkę nożną w mieleckim klubie Makkabi).
Abba Fenichel zmarł 3 czerwca 1986 roku w Tel – Awiwie na zawał serca. Jego żona Rachela zmarła w 2001 roku.
Grób Fenichelów w Izraelu, zdjęcie: Internet
Tekst:
Izabela Sekulska
Tekst powstał w 2021 roku, uzupełniany w roku 2022, 2024, 2025.
Dziękuję za pomoc Aronowi Halberstamowi i Karolinie Ożóg.
Dziękuję Jackowi Krawczykowi za podzielenie się materiałami ze swoich zbiorów.
Dziekuję Bogdanowi Urbańczykowi za udostępnienie fragmentów książki Żydzi Dąbrowscy Jerzego Rzeszuto (wydawnictwo Kurier Dąbrowski, Dąbrowa Tarnowska 1993 rok).
Tekst jest wyłączną własnością autorki. Cytowanie możliwe jedynie za podaniem źródła.
iskabelamalecka@gmail.com
Skwer im. Abby Fenichela, w oddali dom Fenichelów (ul. Wąska 16)
Abba Fenichel, grafika przedstawia płonącą mielecką synagogę
Zdjęcia wnętrza synagogi w Dąbrowie Tarnowskiej: fot. Anna Stąpor
Jak wyżej,grafika pod tytułem Żydzi w baraku
Podpis Abby Fenichela na kwestionariuszu złożonym w Związku Literatów i dziennikarzy żydowskich (23 sierpnia 1945 rok), zbiory ŻIH
Kwestionariusz i deklaracje kandydatów na członków Związku Literatów i Dziennikarzy Żydowskich, akta personalne Związku Literatów i Dziennikarzy Żydowskich, teczka 35, Indeks Osób
Indeks osób represjonowanych, IPN straty
Info za: Tygodnik Sportowy : organ niezależny dla wychowania fizycznego młodzieży. 1922 nr 65
Zbiory prac Abby zgromadzone w Narodowej Bibliotece w
Izraelu:
Suplement
W listopadzie 2025 roku udało mi się zakupić książkę z ilustracjami Abby.
Przypisy:
1 Mark Verstandig, I rest my case,
2 Andrzej Krempa rękopis III wydania Zagłady Żydów Mieleckich,
Korzystałam z:
Andrzej Krempa rękopis III wydania Zagłady Żydów Mieleckich
Mark Verstandig I rest my case, Northwestern University Press
Mielecka Podróż w czasie 1470 – 2020 55 historii na 550 lat miasta Mielca, redakcja
Krzysztof Haptaś, Biblioteka Muzeum Regionalnego Nr 57, Mielec 2020
Informacji ze strony http://edziennik.rzeszow.uw.gov.pl
Wikipedia
Spis Żydów z Mielca sporządzony przez Judenrat. APRz, Zespół 820, syg. 1
Mielecka Księga Pamięci
AŻIH 303/V/425/ F 3877/60005 Wydział Ewidencji i statystyk 1945-1955. Centralna Kartoteka Żydów. Moses Fenichel.
materiałów przekazanych mi przez potomka Chawy Fenichel, Paula Astrow
IPN - Indeks Osób Represjonowanych
strona Instytutu Yad Vashem
file:///C:/Users/iskab/Downloads/Malarki_rzezbiarki_i_graficzki_z_krakowskiego_Zrze.pdf
Centralna Biblioteka Judaistyczna
https://mieleconline.pl/ludzie/abba-fenichel/
https://www-hamichlol-org-il.translate.goog/%D7%90%D7%91%D7%90_%D7%A4%D7%A0%D7%99%D7%9B%D7%9C?_x_tr_sl=auto&_x_tr_tl=pl&_x_tr_hl=pl
JRI Poland
.
Bardzo interesujące. Szkoda, że tak wybitny autor wielu grafik i ilustracji a jedna jedyna prace ma muzeum w rodzinnym Mielcu.Rad bym pójść na wystawe poświeconą i ujrzeć mural lub tablice z "Plonaca synagogą" na skwerze Jego imienia.
OdpowiedzUsuń