Twarze mieleckiego sztetla: Mosze BORGER

 

                              

 Mosze Borger, drugi od prawej

   Można mieć dokładny obraz Mielca, obserwując go tylko przez chwilę. W ciągu tygodnia ludzie byli zajęci wysiłkami zaopatrzenia skromnego życia, a w wolnych chwilach pędzili do shul i shiurim¹.

Mielec. Idę ulicą Legionów i widzę Go.  Często  widzę dawnych sąsiadów na ulicach mojego miasta.

 Szczupły blondyn o wąskich ustach, dobrze ubrany. Idzie szybkim krokiem, wyprostowany, głowa wysoko uniesiona, rozgląda się. Gdzie się spieszy? Na zebranie Akiby^{2 ?} Do kina? Może do synagogi? Miał blisko. Zresztą wszyscy mieli blisko do synagogi. To było małe miasto. A może na spotkanie z którąś z pięknych sztetlanek?  Na przykład Ruchcią Balsam – dziewczyną o niezwykłej urodzie, do której długo wzdychał, a która zostanie rozstrzelana w 1942 roku, w wieku 22 lat.

 I była miłość w sztetlu – mam w głowie taką frazę myśląc o Mosze Borgerze. Uśmiecham się na wspomnienie jego miłosnych rozterek i coraz to nowych dziewcząt pojawiających się na horyzoncie. Skąd wiem, że miewał rozterki? Wiem. Zostawił po sobie dziennik pisany przed wojną. Przeczytałam go w całości.

Warkocze naszych dziewczyn korzystały z miękkości wody deszczowej, spływającej rynnami z dachów, ponieważ była ona tańsza od kupowanej od woziwody³ – wspominał z czułością jeden z mieszkańców przedwojennego sztetla.

 

  Idzie… jest 1937 albo może 1938 rok. Jeszcze wszystko jest możliwe. Jeszcze chodzi do szkoły, pomaga ojcu w prowadzeniu interesów, marzy o wyjeździe na studia za granicę. Może Anglia, może Francja, może Stany Zjednoczone. Wszędzie tam ma krewnych. W Anglii mieszka jego ciotka, siostra mamy, Szajndla, która wyjechała z Mielca po I wojnie światowej wraz z piątką swoich dzieci.

Mija budynek wzniesiony dokładnie w  roku, w którym się urodził (1920). To siedziba gminy wyznaniowej żydowskiej. Jeszcze nie wie, bo skąd może wiedzieć, że niebawem w tym budynku będzie urzędował mielecki Judenrat ⁴.

      Ulica Legionów ok. 1930 roku, zdjęcie pochodzi ze Spacerownika Mieleckiego wg Stanisława Wanatowicza            

Po pewnym czasie kazano nam ustanowić administrację cywilną – Judenrat – wspomni w Mieleckiej Księdze Pamięci, cennym zbiorze wspomnień spisanym po wojnie, Sarah Blattberg - Cooper – Judenrat stale dostawał polecenia by dostarczać wszelkiego rodzaju towary. Aby sprostać tym żądaniom, Judenrat musiał nałożyć ciężkie podatki na Żydów⁵ .

 Ale to stanie się za jakiś czas. Na razie Mosze mija  budynek, w którym mieści się Gmina. Gmina żydowska była w mieście bardzo aktywna, zbierała podatki i sprzedawała specjalne kwity każdemu kto chciał mieć kurczaka ubitego w sposób rytualny. Żaden biedny, podróżny Żyd nie pozostał  w Mielcu głodny. Pomagała gmina, pomagali mieszkańcy. Zwłaszcza w szabas. Wtedy biedne osoby były zapraszane do domów na posiłek szabasowy. Tak to wspomina jeden z mieszkańców w Mieleckiej Księdze Pamięci.

Mosze idzie dalej. Zbliża się do synagogi. Była niezwykła. Dwie wieże w stylu mauretańskim, piękne okna i zdobienia.

                                               

            Mielecka synagoga, fot. A. Jaderny, rok 1902, zdjęcie ze zbiorów MHF Jadernówka

Głos Tory i Tehlim, odbijający się echem na ulicy, gdy wcześnie rano mijamy Shulę w drodze do szkoły, wciąż dzwoni mi w uszach⁶ – wspomni Chaim Friedman.

Mark Verstandig, ocalały z Holokaustu, który wiele lat po wojnie napisze książkę (I rest my case), opisuje, że pomiędzy trzema synagogami, które były zbudowane obok siebie, był wielki plac targowy zwany TARGOWICĄ. W każdy wtorek sprzedawano tam jajka, kurczaki i owoce. W pozostałe dni chłopcy z Talmud Tora używali tego placu do swoich zabaw. Grali głównie w piłkę nożną i coś w rodzaju cheder krykietu. Od czasu do czasu stłuczone zostało jakieś okno. Mama Marka była zmuszona płacić za szkody.

Do drugiego wydania swojej książki Mark dostanie zdjęcia wykonane podczas  deportacji mieleckich Żydów, między innymi właśnie od  Mosze Borgera, który wtedy ma już na imię Morris.

Synagoga… We  wspomnieniach Mosze jest Wielką Synagogą. Tak ją nazywa, LARGE SYNAGOGUE. Swoim wnukom opowie, że zbudowano ją na początku XX wieku (w rzeczywistości zbudowano ją pod koniec XIX wieku), a pieniądze na budowę przekazała rodzina z Mielca, która wyemigrowała do Nowego Jorku. W Wielkiej Synagodze modlili się głównie Żydzi postępowi. Do niej właśnie  chodzi  Mosze wraz z ojcem.  W poniedziałki lub czwartki. Studiowali tam Torę. W centrum miasta znajdował się minjan rabina (tu Mosze ma z pewnością na myśli dom modlitwy – sztibl). Nazywano go „Ścianowym” (Mosze powie wnukom, że nie wie dlaczego, ale nawiązanie do Ściany Płaczu wydaje się być dość oczywiste) . Ten dom modlitwy był mniej chasydzki.

W święta kantorem w synagodze był rzeźnik. Był tak wspaniałym kantorem, że wszyscy go zapamiętali. Nikt nie śpiewał tak jak on – opowiada wnukom Mosze.

Ale kiedy słuchałeś Davidela, Shocheta, intonującego płaczliwym głosem „ al Tashlicheynu beeth zickno, veckechloth kochenu al  taazveynu”, cała synagoga płakała wraz z nim. Jego „vetashiveynu lezion berachamim” było wstrząsem nawet dla tak niewierzących jak Pani Isenberg. Przyznaję, że podczas naszych modlitw w mieleckiej synagodze, a nie od Richarda Tuckera ⁷, nauczyłem się arii z „Aidy” i „Carmen”. Czy i on uczył się ich w ten sam sposób? – wspominał M. Keit.

W szabas synagogę dekorowało się małymi drzewkami. W biblijny dzień miłości chłopcy wychodzili na zewnątrz i wrzucali dziewczętom we włosy owies (lub inne rośliny).

Na kidusz nie było nas stać – tak to wspomina Mosze. Jako że kidusz jest modlitwą rozpoczynającą szabas, która odbywa się nad kielichem wina, być może miał na myśli to, że ojca nie było stać na zakup szabasowego wina.

 

Idziemy dalej przez miasto wraz z Mosze, zwanym przez kolegów Monkiem. Jeszcze nic nie zapowiada tego, że wkrótce wszystko się zmieni.

Ja też idę, jest rok 2022. Idę tam, gdzie stała synagoga. Zostało trochę kamieni, niektórzy mówią, że to pozostałości po niej. Patrzę na mały, żółty domek Izaaka Fenichela, miejscowego artysty samouka, który tak pięknie ozdobił sklepienie mieleckiej synagogi. Myślę z uśmiechem na ustach, że miał blisko do pracy. Przechodzę obok skweru imienia jego syna, Abby – słynnego grafika, przyjaciela Chagalla. Ktoś kiedyś zadbał o to by niewielki skwer w pobliżu domu na Wąskiej dostał jego imię. Ten ktoś nazywa się Jacek Krawczyk. Pragnął żeby mieszkańcy pamiętali.

            Przedwojenny Mielec. Nasz bohater mieszka na ulicy Legionów. Przyjdzie na świat  3 lipca 1920 roku. Dostaje imiona Mojżesz  Aron. Podwójnie pobłogosławiony.  W tradycji żydowskiej chłopcom często nadaje się imiona dziadków.  Jeden z jego dziadków to Mojżesz Aron Salpeter, drugi to Mojżesz Borger. Żadna z jego sióstr nie otrzyma imienia po babkach (jedna z nich to Chana Borger z domu Padawer, Chana umrze w 1939 roku z powodu słabego serca, druga to Małka  z domu Hermele Salpeter, po drugim mężu Herbst).

Dom, w którym mieszkał Mosze z rodziną.

Zdjęcie: Ofira  Borger

Ojciec Szymon, urodzony w 1885 roku, mama Perla Borger urodzona w 1890. Rodzice  nie zarejestrowali ślubu w urzędzie. W złożonych po wojnie w Yad Vashem dokumentach, Mosze napisze, że nie wie dlaczego tak się stało, ale z tego co wiem powód najczęściej był oczywisty – pieniądze. Za zarejestrowanie ślubu w urzędzie trzeba było zapłacić. Dla urzędników ślub rytualny niewiele znaczył, zatem dzieci z tego małżeństwa:  Mojżesz, Feiga i Sara (Sala) noszą nazwisko matki: BORGER, ale w spisie Judenratu w 1940 roku  siostry Borger  zostaną zapisane jako Sara (urodzona w 1913 roku) i Feiga (urodzona w 1918) Salpeter.  Mosze pisze, że  przypomina sobie wiele takich rodzin w Mielcu, gdzie dzieci nosiły nazwisko matki.   Jak dowiem się z powojennych notatek Mosze, Sala studiowała stomatologię w Nancy, ale musiała powrócić do Polski, poniewaz ojca nie było stać na dalsze studia córki.

W Spisie sporządzonym przez Judenrat,  nie ma Mosze. Dlaczego? Kiedy przeglądam go po raz pierwszy, jeszcze tego nie wiem. Po dwóch latach już wiem. W 1940 roku Mosze nie było  w Mielcu.

                                    Szymon Salpeter 

                                         Perla Borger

                                                        

                                                                           

                            Sala Borger

                                               Feiga Borger

Szymon Salpeter był kupcem. Eksportował pióra i pierze. Pióra kupował głównie od szocheta (rytualnego rzeźnika). Sortowaniem i pakowaniem piór i pierza w jego magazynie zajmowały się młode  dziewczyny z okolicznych wiosek. Część piór  wysyłał do wytwórni miotełek do kurzu w Niemczech, część do Francji do zdobienia damskich kapeluszy. Jeszcze inne były wysyłane do Anglii i używane do produkcji lotek do badmintona.

Salpeterowie należeli do najlepszych i bogatszych rodzin w Mielcu. Dziadzio miał firmę handlową z zagranicą, jak świadczy ta etykieta. Pani Dziadzio, Tatuś i ciocie Salcia i Fajdzia oraz Prababcia mieszkaliśmy  razem w jednym domu z moją rodziną w życzliwej zgodzie⁸ (dom Łęcznerow znajdował się przy dzisiejszej ulicy Legionów  - I.S) – napisze po wojnie do córki Mosze, Gabriel Łęczner, dawny sąsiad Salpeterów, załączając na pamiątkę firmową etykietę sprzed wojny.

 Tak opisze Mosze tę etykietę: To jest list przewozowy z firmy pierzarskiej  mojego ojca. Taki list przewozowy był zwykle dołączany do konopnego worka, do którego pakowano pierze w celu wysyłki za granicę. Ten list przewozowy wśród kilku innych rzeczy zachował się po opróżnieniu naszego mieszkania po deportacji 9 marca 1942 r. Dobry, uprzejmy i pomocny właściciel domu pan Gabriel Łęczner zachował ten kwit wraz z naszymi rodzinnymi fotografiami. Na odwrocie napisał „Pamiątka dla twojej córki od Gabriela Łęcznera, Mielec, woj. rzeszowskie, Polska”⁹.

                              Etykieta firmy Sz. Salpetera

 

        Najpierw rodzina mieszka w domu, w którym urodził się Mosze. Potem przenoszą się do mieszkania naprzeciwko chederu, a potem do następnego lokum. Mieszkanie składało się z kuchni i dwóch pokoi. Było wynajęte, ojciec Mosze nie posiadał żadnego majątku.

                               

Mosze Borger od lewej i Josek Fleischer na ulicy Pańskiej, dzisiaj Mickiewicza 

Ojciec Joska był profesjonalnym muzykiem. Miał zespół i grywał na weselach.

Josek potrafił grać na wiolonczeli i mandolinie.

Nie przeżył wojny.

 

W Mielcu jak zwykle nuda¹⁰ zanotuje Mosze w swoim dzienniku tuż przed wybuchem wojny.

W powojennych wspomnieniach, opisując opustoszałe po deportacji miasto napisze:

Zrozumiałem, że straciłem rodzinę i rodzinne miasto ¹¹. Będzie myślał o Mielcu jako  rodzinnym mieście do końca swoich dni.   Przez całe  życie utrzymuje relacje z osobami pochodzącymi z Mielca. W 2010 roku w jednym z hoteli, w którym przebywa, poznaje młodszego do siebie mężczyznę, którego rodzina pochodziła z Mielca. Będzie to dla niego bardzo ważne spotkanie.

 Mój dziadek był połączony z Mielcem duchowo – powie mi jego wnuczka Ofira – za każdym razem kiedy się spotykaliśmy wspominał Mielec, zamarzniętą rzekę, króliki, bliskość natury, śpiew ptaków.

Wisłoka często gościła we wspomnieniach mieszkańców sztetla:

 Lato było czasem kąpieli w Wisłoce. Jakież dziecko Melicera nie kochało rzeki? Które nie lubiło pływać w jej czystych wodach? Widać przez nie było samo dno, lśniące złotym piaskiem.  Na jednym jej brzegu religijne kobiety, w długich białych koszulach jak namioty, stały w wodzie jak stado kur, po drugiej stronie trzy tłuste siostry, oddalone od tłumu, w skupieniu schodziły z brzegu. A w środku, dwaj chasydzcy Żydzi, brodaci i wąsaci, hasali w wodzie jak dwa morskie lwy¹².

Spacer Mosze trwa dalej. Mieleckim korso podążają chłopcy w bardzo ortodoksyjnych ubraniach. Mark Verstandig wspomina, że jako dziecko nosił czarne spodnie, czarne skarpety i białą koszulę. W lecie na głowie miał czarny kapelusz. Kiedy był już w jesziwie (wyższej szkole religijnej),  w lecie nie wychodził z domu bez długiego czarnego płaszcza. Po latach zobaczy dzieci ubrane bardzo podobnie. W Melbourne, w węgierskiej wspólnocie SATMAR.

            Mosze ma dwa lata kiedy umiera jego mama. Ojciec nie ożeni się powtórnie. Jak bardzo wychowywanie się bez matki wpłynęło  na chłopca? Jak wyglądało jego życie  bez jidysze mame?

Kobiety z jej pokolenia musiały być żonami, matkami i gospodyniami domowymi naraz. Pierwsze wstawały rano i ostatnie szły na nocny odpoczynek. Nasze matki były gotowe nas chronić, walczyć o nas, obserwować nasze zachowania i być łagodnymi wobec słabości dzieci – jako tak zwane „dobre żydowskie matki” ^{13  –}  tak melicerskie, żydowskie matki wspomina M. Keit.

Kto zapalał świece szabasowe w domu Mosze? Babka? Razem z rodziną mieszka matka Szymona, Małka. Myślę o tym, a potem dowiaduję się od Ofiry, że w jej domu znajdują się srebrne świeczniki po jej prababci, które przechowali sąsiedzi Salpeterów, Łęcznerowie i które wraz z innymi rodzinnymi pamiątkami (zdjęciami, listami) odbierze Mosze od nich po wojnie. Przyjedzie po nie specjalnie już ze Stanów Zjednoczonych.

Ale jak dowiaduje się że świadectwa wypełnionego przez Mosze dla muzeum Yad Vashem, Babcia Małka mieszka do 1933 roku w Nowym Sączu, zapewne z drugim mężem. Nazywa się Herbst. W 1933 mąż jak się domyślam umiera i Małka wraca do Mielca. W spisie Judenratu figuruje jako wdowa.

Gdy w za krótki piątek, groziło zakłócenie harmonogramu przygotowań do szabatu, moja matka niemalże zawsze wygrywała wyścig z czasem. Kiedy zbliżał się szabat, ona mroczny, ciężko pracujący niewolnik, zmieniała się, magicznie w księżniczkę z bajki. Ubrana w swoje najlepsze ubrania, matka stawała wyprostowana przed srebrnym świecznikiem, zapalała świece, zakrywała oczy dłońmi i recytowała szeptem błogosławieństwa. Wkrótce potem odwracała się i życzyła wszystkim „Dobrego szabatu” ¹⁴.

 

            Jak każdy żydowski chłopiec z religijnej rodziny, Mosze uczęszcza do chederu (żydowskiej szkoły religijnej), który znajdował się naprzeciwko ich domu. Wczesna edukacja rozpoczynała się już w wieku 5 lat. Dopiero potem żydowskie dzieci posyłano do szkoły powszechnej. Mosze jednak wspomina, że on naukę rozpoczął już w wieku 3 lat. Cheder znajdował się w kuchni, gdzie jadał rabbi, tak to wspomina Mark Verstandig. Nie było tam toalety, chłopcy załatwiali się na ziemię. Jedyna publiczna toaleta usytuowana była pomiędzy mykwą a synagogą.

Cheder Mosze wspomina jako miejsce „surowe”. Ci, którzy nie chcieli się uczyć, byli bici. W chederze uczyło się od 10-15 dzieci. Dzieci uczyły się  Tory i alfabetu. Cheder był miejscem głośnym, bo kiedy nauczyciel zadawał pytania,  dzieci odpowiadały chóralnie.

 Mosze spędzi tam kilka lat. Od 6 roku życia uczęszcza do  szkoły powszechnej. Nauka w niej trwała od godziny 8.00 do 13.00.  Po południu uczy się  w chederze.

            Niestety  zachował również nieprzyjemne wspomnienia ze szkoły. Większość dzieci chodzących do szkoły to byli chrześcijanie i… antysemici, którzy często próbowali wszczynać bójki z żydowskimi dziećmi. Nauczyciele zaś rozpowszechniali nieprawdziwe historie o Żydach.

 Wspomnienia o antysemickich działaniach nauczycieli znaleźć można również w Mieleckiej Księdze Pamięci. Jeden z przedwojennych mieszkańców wspomina także, że rzadko wolno było Żydom uczestniczyć w obchodach Święta Niepodległości albo w paradach przemierzających  miasto w święta narodowe. Z drugiej strony zmuszano uczniów do sprzedawania losów loterii organizowanej na rzecz polskiej organizacji sportowej „Sokół”.

W Polsce wiodącą religią był katolicyzm. Tak opowiadał Mosze swoim wnukom. Katolicki ksiądz przychodził do szkoły uczyć religii, wtedy żydowscy uczniowie byli zwolnieni z lekcji. We wszystkich klasach, zarówno w szkole powszechnej jak i  gimnazjum nad tablicą wisiał krzyż z wizerunkiem Jezusa. Dzień nauki rozpoczynał się modlitwą, podczas której Żydzi byli obecni, ale nie musieli uczestniczyć w modlitwie.

Dość spacerowania na dzisiaj. Trzeba już wrócić do domu.  Mosze dużo czasu poświęcał nauce. No i przecież pisał dziennik.

Zaczyna go pisać 1 lutego 1937 roku, ma wówczas 17 lat.

 Zaczynam pisać ten pamiętnik dnia 1 lutego 1937 roku, w dniu imienin Pana Prezydenta Ignacego Mościckiego. Chcę w tym pamiętniku pisać nie tylko o wypadkach czy zdarzeniach mnie dotyczących i kolejach, mego życia, lecz również o myślach, wrażeniach moich i przeżyciach psychicznych. Notatki właściwe zacznę garścią wspomnień sięgających roku 1930 - go, w którym wstąpiłem do pierwszej klasy gimnazjum państwowego w Mielcu.

Do notowania wszystkich moich myśli i przeżyć skłoniła mnie wewnętrzna potrzeba spowiedzi dla ulżenia serca i myśli. Iż do czasu, w którym zacząłem pisać pamiętnik nie znalazłem bowiem towarzysza lub towarzyszki duchowo mnie pokrewnej, przed którą mógłbym się spowiadać, która darzyła mnie zaufaniem i przyjaźnią. Przez to nie mogę się zwierzać będę myśli i uczucia „przelewał” na papier.

Ukończywszy lat 10, po czwartej „ludowej” tatuś oddał mnie do gimnazjum. Nauka i postępy w gimnazjum za wyjątkiem pierwszej, w której miałem „singla” aż do dzisiaj były dobre. W drugiej klasie w 1932 roku wstąpiłem do tworzącej się „Akiby” i w niej pozostaje do dziś dnia. Organizacja wywarła wielki wpływ na kształtowanie się mojego charakteru i światopoglądu (dzieje się to również obecnie)¹⁵.

Do mieleckiego gimnazjum nie uczęszczało zbyt wielu uczniów żydowskiego pochodzenia. Byli to głównie chłopcy, dziewczęta stanowiły bardzo nieliczną grupę. Mosze w powojennych wspomnieniach twierdzi, że w gimnazjum nie było dziewcząt. Był w swojej klasie  jedynym Żydem, tak można wywnioskować przyglądając się liście z podpisami klasy I A dostępnej w Archiwum Akt Nowych.  

Podpis Mosze - Archiwum Akt Nowych

Sprawozdanie Dyrekcji Państwowego Gimnazjum im. S.Konarskiego w Mielcu za rok szkolny 1931/32

 Gimnazjum, budynek z czerwonej cegły, było „świątynią wiedzy”. Dla Żydów było ono prawie nieosiągalne, z bardzo nielicznymi wyjątkami, o czym świadczy fakt, że w każdej klasie było tylko dwóch żydowskich chłopców albo dziewcząt ¹⁶ – wspomina M. Keit

                                  Mieleckie gimnazjum

zdjęcie pochodzi ze strony https://www.pbc.rzeszow.pl/dlibra/publication/1719/edition/1618/content?ref=desc

 Mieleckie  gimnazjum było szkołą  typu humanistycznego i nie było ono koedukacyjne. Dziewczęta były przyjmowane jako prywatystki, czyli nie uczestniczyły w zajęciach klasowych, a przystępowały do egzaminów końcowych, zdając do następnej klasy, a następnie do egzaminu końcowego. Koedukacja w szkołach wdrażana była od 1932 roku.

W momencie, gdy Mosze je zaczynał – uczęszczało do niego 44 uczniów wyznania mojżeszowego (wszystkich klas w sumie), z czego 6 do klas pierwszych. 

Nasz bohater miał szczęście.  Pomimo kłopotów finansowych, jego ojca stać było na opłacenie czesnego. Mógł się uczyć. Żydzi zawsze cenili naukę, tak o tym pisze M. Keit. Gardzono analfabetyzmem, stąd wśród Żydów niemalże nie było analfabetów.  Mosze wspomina, że zdanie egzaminu do gimnazjum, było sporym osiągnięciem ponieważ obowiązywał limit przyjęć Żydów. W gimnazjum obowiązywały mundurki. Nauka rozpoczynała się o godzinie 8.00 , a kończyła o 14.00. Wysokość czesnego zależała od ocen, im  wyższe były  oceny, tym większa była zniżka na czesne. Nauka w gimnazjum do tanich nie należała.

 Lektura dziennika Mosze potwierdza to, że nauka była dla niego ogromnie ważna.

 Lubił czytać. Znał twórczość polskich pisarzy, w dzienniku cytował polskich poetów.  W roku szkolnym 1931/32 jego lektury dowolne to była m.in. Kamizelka i Na wakacjach Prusa. Lubił też chodzić do kina. Pisał przepiękną polszczyzną. Na początku dziennika  jego pismo jest niezwykle staranne, niemalże kaligraficzne, potem staje się jakby „pospieszne”.  W lutym 1938 roku napisze, że prawie nie wychodzi z domu, ma bowiem bardzo wiele nauki i myśli tylko o szkole.

Pomimo tego, że się kształci, nie widzi swojej przyszłości w Polsce:

Pozostając w Mielcu będę musiał zostać kupczykiem piór, bo studiować jako Żyd nie będę mógł. Wyjazd mój do Anglii ma na celu zapewnienie przyszłości rodzinie¹⁷ .

To prawda, Żydom łatwo nie było. Prawie  nigdy nie byli zatrudniani na państwowej posadzie. Chyba, że przeszli konwersję.  Do państwowej fabryki na Cyrance, nie miał prawa wejść nawet koń Żyda. Tak to wspomina jeden z mieszkańców miasta.

                           Mosze z okresu nauki w gimnazjum

Problemem dla żydowskich uczniów była nauka w sobotę, wtedy również odbywały się zajęcia, a przecież był szabas. Żydowscy uczniowie w sobotę byli zwolnieni z pisania sprawdzianów, a w żydowskie święta  zwalniani z nauki. W szabasowy poranek Mosze nie mógł iść modlić się do synagogi, modlił się z ojcem. Ponieważ zajęcia odbywały się w soboty, wielu ultraortodoksyjnych Żydów nie posyłało swoich dzieci do gimnazjum. Mosze wspomina to jako dość dziwną sytuację, gdyż wszyscy podlegali w Galicji temu samemu rabbiemu.

 Ale nie był  to jedyny problem. Był  nim również duży antysemityzm, z którym spotykali się Żydzi w gimnazjum, a o którym Mosze nie tylko wspominał wnukom, ale pisał również w dzienniku (Antysemicka atmosfera w klasie strasznie mi ciąży, chciałbym jak najprędzej uciec, a by być wolnym i więcej nie słuchać szczekania i ujadania na Żydów¹⁸).  Inny uczeń gimnazjum, Pinkas Lander z powodu antysemickich działań, musiał się przenieść do hebrajskiego gimnazjum do Krakowa.

W Gimnazjum według Andrzeja Krempy¹⁹ autora książki „Sztetl Mielec. Z historii mieleckich Żydów” uczyło zaledwie kilku  żydowskich profesorów – Joel Czortkower (straci życie w 1942 roku), profesor nauk fizycznych i matematyki, Jehuda Glucksman i Adolf Brenner, którzy wykładali religię mojżeszową (Brenner uczył ponadto prac ręcznych i gimnastyki) i Izaak Schneeweiss, który uczył matematyki.

M. Balsam w Mieleckiej Księdze Pamięci wspomina, że do 1936 roku można było nosić w szkole jarmułki. Później było to możliwe wyłącznie na lekcjach religii, ale kiedy do klasy wchodził dyrektor szkoły, należało ją zdejmować.

Nauka w gimnazjum trwała 8 lat.  Uczono łaciny, niemieckiego, historii, literatury, mitologii greckiej i rzymskiej. Opowiadając o tym wnukom, Mosze  ubolewał,  że nie uczą się już tego wszystkiego.

.

Czy  jako młody chłopiec był bardzo religijny? Trudno powiedzieć, bo w dzienniku nie wspomina o tym. Z pewnością religijny był jego ojciec skoro zależało mu na tym by poznawał judaizm już jako trzylatek.

Na pewno był bardzo religijnym człowiekiem w swoim późniejszym życiu. To właśnie jego w 1997 roku spotka w synagodze w Jerozolimie amerykańska Żydówka Rochelle Saidel. To spotkanie sprawi, że Mosze stanie się niezwykle ważną osobą w historii Mielca. Tak właśnie to postrzegam. Saidel uczestniczy w recytowaniu kadiszu za swojego zmarłego ojca. Jeden z członków minjanu (grupy 10 osób  niezbędnych do odmowienia modlitwy) to właśnie Mosze Borger.  Rozmawiają. Podczas rozmowy okazuje się, że Mosze chodził do mieleckiego chederu z rabbim Paulem Schuchalterem, rabinem z Glens Falls, skąd pochodzi Saidel.

To spotkanie sprawi, że Amerykanka zaczyna interesować się Mielcem. Po kilku latach napisze książkę o galicyjskim sztetlu („Mielec, Poland The shtetl that became a nazi concentration camp”), bo jak twierdzi, trzeba temu miastu przywrócić należne mu miejsce na mapie Holokaustu (to właśnie Mielec 9 marca 1942 stał się pierwszym miastem Judenfrei – wolnym od Żydów). Książka jest dedykowana siostrom Mosze i wszystkim kobietom i mężczyznom z Mielca, którzy stracili życie w wyniku Holokaustu.

Mosze był syjonistą, jak i jego ojciec, który prenumerował syjonistyczne pismo z Wiednia i miał prawo do głosowania na kongresie syjonistycznym (Syjonizm jest jedynym rozwiązaniem wiekowej kwestii żydowskiej, a jedynym prawdziwym syjonizmem jest stamsyjonizm (Akiva). Jestem bowiem przeciwnikiem jakichkolwiek dyktatur i walki klas – solidaryzm, ścisłe ustawodawstwo socjalne – Demokracja i wolność²⁰), ale miasto pomimo że pojawiały się w nim trendy modernistyczne, było raczej ortodoksyjno- konserwatywne.

W szabas i święta żydowskie ustawały prace, a synagoga i bejt ha-midrasz wypełniały się wiernymi.

Fanatycy starszego pokolenia nieustannie prześladowali młodych spotykających się w bejt ha-midraszu. Podejrzewali, że czytają nieodpowiednią literaturę. W ich oczach być syjonistą, to było gorzej niż  być przestępcą.

            Kolejny dzień, kolejny spacer. Mosze rozgląda się uważnie. Może spotka Ruchcię Balsam?

                                        Ruchcia Balsam

W lipcu tegoż roku byłem na kolonii Akiby w Bańskiej Wyżnej . Po powrocie  z kolonii dokonał się w życiu moim przełom. Dotychczas spotykałem się z dziewczętami tylko w lokalu (teraz dzięki Ascherowi Kellerowi) już zacząłem spacerować z dziewczętami na ulicy, kąpać się i spotykać się częściej w ich towarzystwie.

Wśród dziewcząt najwięcej zajęła moją uwagę Blima Low. Zacząłem z nią „chodzić”. Przez kilka miesięcy zajmowałem się Blimą, ale gdzieś w grudniu zauważyłem, że Blima czasem coś ukrywa przede mną i że nie odwzajemnia szczerą przyjaźnią. Nie chcąc ani sobie ani jej zawracać głowy zerwałem z nią (Sama Blima zalecała mi na koleżankę Ruchcię Balsam). Nią właśnie „zajęło się” moje uczucie. Zawsze gdy nie ma koło niej nikogo w lokalu rozmawiam z nią odprowadzam ją do domu, czy rozumie moją myśl nie wiem. Uczucie moje względem niej jest silne bo zawsze przechodząc patrzę w jej okna czy zobaczę ją. Smutno mi bardzo już długo nie miałem sposobności zobaczyć się z nią^{21 –}  napisze w początkowych fragmentach dziennika.

Przez dużą jego część to właśnie Blima Rachela Balsam będzie bohaterką kolejnych wpisów.

Są pewne chwile, w których głęboko odczuwam brak szczerej mi duszy. Duszy, w którą mógłbym przelewać własne uczucie i stamtąd je również czerpać wraz z zapałem i podnietą. Może tą będzie R…a²².

Relacja ta będzie przeżywała wzloty i upadki:

Od R….i dotychczas nie otrzymałem odpowiedzi, więc nie myślę już więcej zawracać sobie głowy nią. Ostatecznie nie stoję przecież tak nisko, aby była ideałem nieosiągalnym, nie mogę się przecież komuś natrętnie narzucać bo przez to poniżam swoją godność i wartość²³.

Podobno w Mielcu błogosławieństwem dla zakochanych była… ciemność. Małe kręgi światła wokół gazowych lamp sprzyjały intymności. Elektryczne oświetlenie, i powitane z radością przez mieszkańców miasta, zniszczyło jednak romantyczne noce przy świetle księżyca.

Nasz bohater wspomina, że dziewczęta, które pochodziły z chasydzkich rodzin, nie mogły pokazywać się z chłopcami.

Unikaliśmy trzymania się za ręce, nie mówiąc już o całowaniu! – opowie Mosze swoim wnukom.

Jak wynika ze sprawozdania Dyrekcji Mieleckiego Gimnazjum za rok 1931/32  Komitet rodzicielski sprawował opiekę moralną na uczniami, która wyrażała się w zwracaniu uwagi na zachowanie się młodzieży na ulicach i  w miejscach publicznych, oraz podczas lekcji tańców i zabawy towarzyskiej.

  Jest kochliwy (Miłość! Nie rozumiem sam siebie, swojej natury. Mam coś takiego usposobienie, że gdy tylko poznam dziewczynę i spodoba mi się, to gotowy jestem do miłości²⁴)  i jak wspomina w dzienniku „woli brunetki”. Brunetką jest właśnie Ruchcia:

Zawróciłem sobie głowę R….ą to odjechała nawet na moje trzy listy nie raczyła odpisać, zacząłem myśleć o P… i B. to pojechała absolutnie na wakacje z ojcem na letnisko. Pech to trudno. Zresztą nie mam czego  żałować, i one nie odpowiadały mi w 100 procentach. Nie mam na myśli piękności. Jeżeli mam się związać, to niech to się opłaci, a jak nie to lepiej sobie nie psuć nerwów i komuś serca. Miałem nawet takie ekstrawaganckie myśli, że gdyby był żydowski klasztor zamknąłbym się w nim na zawsze. W większej mierze myśl ta wypływa nie z zawodów pseudomiłosnych lecz z pesymizmu²⁵.

Wnukom opowie, że spotykał się wieloma dziewczynami i że prawie wszystkie straciły życie w czasie  wojny. Tylko jedna przetrwała dzięki Liście Schindlera.

Przyzna też, że pisał dziennik po polsku i że nie zawiera zbyt wielu informacji, a kiedy pisał o dziewczynach używał inicjałów, ponieważ bał się, że przeczytają go siostry. Rzeczywiście używał inicjałów, ale  niektóre swoje koleżanki wspominał z imienia i nazwiska.

 

 Galicyjski sztetl, który leżał na poboczu linii kolejowej był domem Mosze, który ostatecznie utracił, podobnie jak utracił rodzinę. Nigdy nie zapomniał o Mielcu. Pisał, że „ w Mielcu jak zwykle nuda”, ale nie była to do końca prawda.  Młodzież żydowska była tutaj niezwykle aktywna w życiu kulturalnym, społecznym i politycznym. Działał na przykład teatr, w którym wystawiano sztuki Szolema  Alejchema, „Dybuka” Anskiego. Mielecka grupa teatralna jeździła nawet na występy gościnne do okolicznych miejscowości.

 Było kino, bardzo aktywny sportowy klub żydowski Makkabi, klub szachowy, biblioteka pełna książek żydowskich, polskich, hebrajskich oraz literatury światowej. Młodzież uczestniczyła w różnego rodzaju spotkaniach, zapraszani byli mówcy z zewnątrz.

 

Kiedy  Mosze ma 15 lat zaczyna swoją przygodę z Akibą, młodzieżowym ruchem syjonistycznym. Pomimo tego, że nauka zajmowała mu prawie cały wolny czas, w sobotnie popołudnia spotyka się znajomymi w Klubie (o tym bardzo często wspomina w dzienniku).  Spotykaliśmy się, chłopcy, dziewczęta, śpiewaliśmy piosenki po hebrajsku i tańczyliśmy Horę (Hora – taniec grupowy tańczony w wielu krajach, jego nazwa wywodzi się ze starożytnego tańca greckiego „chorea” – I.S). Nauczyliśmy się trochę hebrajskiej historii. Religijnych treści nie było zbyt wiele, bo większość młodzieży należącej do ruchu nie pochodziła z rodzin chasydzkich i nie było potrzeby podkreślania żydowskiej tradycji. Przecież byliśmy otoczeni żydowską tradycją²⁶  

Jak wspomina, ruch młodzieżowy należał do ogólnego ruchu syjonistycznego i wszyscy, którzy do niego należeli, marzyli o wyjeździe do Palestyny. Było to jednak trudne, niezbędna była wiza wjazdowa wystawiona przez Brytyjczyków. Zezwolenia na wyjazd były ograniczone. Z ok. 50 osób skupionych w Akibie, udało się wyjechać  trzem osobom. Ci, którzy wyjechali, musieli przejść przeszkolenie w zakresie prac fizycznych. Pisząc o trzech osobach Mosze ma na myśli zapewne jego rówieśników. Z danych zawartych w Mieleckiej Księdze Pamięci wynika, że przed wojną do Ziemi Świętej wyjechało z Mielca około kilkudziesięciu osób.

 

W 1937 roku Mosze napisze:

Coś się dzieje w moim umyśle. Nie mogę jasno zdać sobie sprawy. Cierpię bardzo widząc cierpienia i nędzę ludzi, a żaden z dotychczasowych systemów społecznych nie podobają mi się. Popularnego dziś faszyzmu czy komunizmu nie cierpię, po prostu nienawidzę. Żywię głęboką odrazę do wszelkiej dyktatury. Ona bowiem upadla człowieka, zmusza go do płaszczenia się i podstępu, odbiera mu przyrodzoną wolność, rządzi przemocą i opiera się na bagnetach. Państwa dyktatorskie (totalne) w największej części prowadzą politykę zaborczą, dążą do wojny aby zdobywać sobie popularność w masach. Tam gdzie jest dyktatura tam nie może swobodnie rozwijać się literatura, sztuka, ba! Nawet i nauka. Wszystko bowiem musi stać na baczność przed Fuhrerem ²⁷.

Przenikliwość umysłu tego siedemnastoletniego wówczas chłopca zadziwia. Widział to czego nie widziało wielu jego kolegów, a nawet dorosłych.

Pod koniec lat trzydziestych pojawiła się na horyzoncie nowa chmura – nazizm, głoszący zbyt dobrze znaną, odradzającą się nienawiść, której okrucieństwom byli poddawani Żydzi w różnych okresach historii. Nazim wyróżniał się intensywnością tego okrucieństwa. Ci, którzy rozpoznawali groźbę rozpaczliwie ostrzegali swoich braci i nalegali, aby uciekali, póki mogą. Na ustach ostrzegających było słowo Syjon. Ale Żydzi polscy w większości nie zwracali uwagi na takie przestrogi. Kierowani sceptycyzmem i samozadowoleniem, rażąco nie doceniali powagi sytuacji. Czyż Żydom nie zdarzały się zawsze kłopoty – Chmielnicki, carowie, pogromy. Mimo tego wszystkiego Żydzi zdołali przetrwać, choć często przetrwanie nie wydawało się pewne. Dominujący pogląd na sytuację wśród Żydów brzmiał: „To także przeminie”²⁸- napisze jeden z mielczan w Mieleckiej Księdze Pamięci.

W Mielcu jak w każdej innej społeczności było sporo biednych i chorych ludzi. Mosze musiał to dostrzegać. Większość Żydów w Mielcu była po prostu biedna. Było kilku bogatych właścicieli ziemskich, kupcy i rzemieślnicy: stolarze, krawcy, szewcy, piekarze, rzeźnicy… Wszyscy przygotowywali się do cotygodniowego targu, który zapewniał dochód na cały tydzień. Jak to wspomina jeden z mieszkańców, nie brakowało w Mielcu postaci dobrych i złych. Bywali i żydowscy oszuści, handlarze plonami polskich dziedziców, którzy sprzedawali je na dwa lata przed zbiorami, tylko po to, by zagrać w kasynie w Monte Carlo. Była w Mielcu grupa kobiet – wolontariuszek, które starały się pomóc biednym. Pomagały nawet w znalezieniu narzeczonego biednym dziewczynom.

Mosze jest chłopcem  bardzo wrażliwym i empatycznym:

Dostałem świadectwo 16. VI z promocją do klasy ósmej, ucieszony tym ( bynajmniej nie było to dla mnie niespodzianką) odrzuciłem gorzkie myśli na bok. Hulaj dusza… (w granicach licujących z człowiekiem Akiby). Niedługo to trwało, widocznie nie dane mi było ucieszyć się wakacjami, chociaż kilka dni. Nazajutrz bowiem w czwartek, podczas spaceru zobaczyłem kalekę, młodego człowieka bez obydwu nóg, z trudem posuwającego się po ziemi i krzyczącego na próżno do przechodniów o wsparcie. Obraz tego młodego nieszczęśliwego człowieka zakrył mi wszelkie powaby życia i uroki życia. Więcej zdaje się nieszczęść jest na tym świecie, niż szczęścia i spokoju²⁹.

Ofira, jego wnuczka powie mi, że był bardzo troskliwy, poświęcał wiele czasu i pieniędzy na działalność wolontaryjną. Działał w wielu organizacjach non-profit.

Marzy o wyjeździe i zdobyciu wykształcenia, to jeden z motywów przewodnich dziennika:

W związku z rozmyślaniem o R…. nasunęła mi się myśl i pytanie co zamierzę zrobić w bliskiej przyszłości. Z góry postanowiłem bezwzględnie z Polski wyjechać do Anglii, Francji lub USA. Tam naturalizować i odbywać dalsze nauki. Chociaż całkiem możliwe, że zaraz po maturze nie będę mógł od razu studiować za granicą, studiów nie wyrzeknę się na zawsze. Po ukończeniu w jednym z wykazanych poprzednio krajów pojadę do Palestyny, aby pracować już tylko dla wolnej ojczyzny. Zarzuciłby mi kto, że nie jestem prawdziwym syjonistą, bo dzisiaj nie chcę jechać i pracować jako zwykły robotnik, ale cóż to za korzyść byłaby. Zwykłym robotnikiem można być i po wyższych studiach³⁰.

Ale młodość Mosze to nie tylko nauka.

Wnukom opowie o obozie w Tatrach, na którym był mając około 15 lat. Dwa tygodnie spali na sianie i chodzili na wycieczki w góry. Byli wiecznie głodni, ale wystarczała im kromka chleba i czarna kawa. Nie pamiętał, co jedli w szabas, ale nie miało to wielkiego znaczenia, najważniejsza była przyjemność z pobytu w górach. Wspominał kręte tatrzańskie ścieżki, pasterzy pasących owce i pilnujące je psy.  Bawiliśmy się życiem – powie. Wysyłam Ofirze swoje zdjęcia z górskich wędrówek po Tatrach. Ofira pisze mi, że to cudowne. Teraz jeszcze bardziej rozumie dziadka i ma nadzieję, że wkrótce zobaczy te miejsca na własne oczy.

Wrzesień 1937 rok

Rozpoczął się  nowy rok szkolny wstępuję w ostatni rok życia szkolnego po którym wejdę jako dorosły człowiek w świat walki o byt. Uczę się z zapałem, aby zdać maturę i nie opóźnić planów na przyszłość. Mam zamiar bowiem wyjechać do Anglii na studia i dla celów handlowych. Będę tam sprzedawał towar przesyłany przez tatusia i będę mógł pokryć koszta moich studiów. Muszę jechać aby rozszerzyć stosunki handlowe ojca i zwiększyć zbyt by zarobki mieć jak najlepsze. Mam zamiar studiować politechnikę maszynową lub,  chemię albo socjologię. Po skończeniu z boską pomocą studiów oddam się na usługi sprawie narodowej nie zaniedbując oczywiście kochanego tatusia i rodziny³⁰.

 

 

Jest krytyczny wobec mieleckiej żydowskiej młodzieży:

Cały ten klub towarzyski (mam na myśli paczkę Aschera) chce uchodzić za ludzi dojrzałych, zachciewa się im tańców, salonów i zabaw, a przynajmniej kiedyś pomyśleć poważnie o sobie, o swoim stosunku do świata, do ludzi, o przyszłości własnej nie umieją lub może nie chcą. Żyją sobie jak „woły przy żłobie” z jedną tylko myślą, aby jak najwięcej bawić się, nie mają przed sobą żadnej idei, nawet ideologia Akiby nie trafia im do przekonania. Lokal uważają za miejsce gdzie można od biedy, gdy nie ma sposobności gdzie indziej, spędzić przyjemnie kilka godzin. Czy taki ma być stosunek do syjonizmu w życiu, gdy morduje się Żydów w Przytyku, Łodzi, Mińsku Mazowieckim i Brześciu, gdy grunt usuwa się Żydom w Polsce pod nogami, a sytuacja ekonomiczna i polityczna Żydów w Polsce pogarsza się z dnia na dzień³¹.

Ale również wobec młodzieży polskiej:

Kilka dni po tym spotkaniu, musiałem wyjechać na obóz P.W do Starego Sącza. Gdy przybyłem do obozu i wniknąłem trochę w charakter żołniersko – obozowego życia, straciłem całą pewność siebie i pojąłem dopiero czym jest człowiek w potężnej masie (na obozie było 1200 junaków). Samo życie żołnierskie nasunęło mi wiele przykrych myśli o wojsku. Przekonałem się bowiem, ze w takim systemie wojskowym po największej części ludzie nawet bardzo zdolni nie mają „głupiego” (?) zatracają się zupełnie.  Żołnierz, który po cywilu był pełnym człowiekiem o własnych celach i poglądach w wojsku traci większą część indywidualizmu i przedsiębiorczości i staje się w pewnym sensie maszyną w ręku dowództwa i z wartością w ich oczach znikomą. Przez dwa tygodnie żyłem całkiem w zgodzie z moimi kolegami Polakami i nabrałem trochę przekonania o charakterze dzisiejszej polskiej młodzieży. W stosunku do innych byli nasi mniej antysemicko nastawieni, ale ich poziom etyczny i umysłowy zostawia wiele do życzenia. Są między nimi jednostki, których przyjemnością jest rozprawianie o przebijaniu, zabijaniu ludzi itp. rzeczach, a tłumaczą się cynicznie, że mają na myśli Żydów. Inni smarkacze niedorośli jeszcze, aby wydawać sąd o narodzie żydowskim, a tym bardziej szkalować i wygadywać. Wiele miałem argumentów dla odparcia niektórych bzudurstw, ale bałem się oszczerstwa   narodu polskiego bo ta pseudo – patriotyczna młodzież świetnie wyznaje się na oskarżaniu Żydów o niebywałe przestępstwa. Byłem dlatego w sytuacji człowieka bitego, który może się bronić, a nie wolno mu tego czynić. Czy nie jest to bolesne? Jedynym dla mnie przyjemnym zdarzeniem na obozie była warta³².

Interesuje się polityką, potrafi bardzo wnikliwie ocenić sytuację na arenie międzynarodowej.

Bólem mnie napełnia fakt, że świat stara się dopomóc różnym stanom i narodom po wojnie światowej wyzwolonych narodów, a nam dano deklarację Balfoura przyrzeczeniami państwa, której paragrafy dobrowolnie przekręcają Anglicy, najwięksi dżentelmeni. Sprawę tę korona brytyjska chciała załatwić przez podział kraju chce nam oderwać żywe części naszej ojczyzny chce ścieśnić nas do groteskowego państwa. Czy to sprawiedliwość? Czy świat kulturalny w ten sposób usuwa krzywdę i tragedię narodu?

Luty 1938 rok

Burzy się we mnie krew na wiadomość o triumfach państw dyktatorskich. W świecie teraz bardziej zyskuje zwolenników prawo pięści. Pod tym względem przodują moi koledzy Polacy.

Mam dla nich z tego powodu uczucie litości. Życie złamie ich z powodu bezkompromisowego stosunku.

Nie mają zbyt wiele zainteresowania dla rozwoju ducha i umysłu ludzkiego, dla potrzebnej do tego wolności. Ideałem wojsko. Hańba kultury i cywilizacji europejskiej. Obozy koncentracyjne, szubienice, mordowanie przeciwników faktycznych, skrępowanie wolności człowieka dla jakiejś idei nadpaństwa i nadnarodu. Do zjadania się wzajemnego, do gnębienia słabszych siłą, doprowadziła pseudocywilizacja.

A jak Europa postępuje względem nas, Żydów. Gnębi się nas moralnie i materialnie, każe się emigrować, a nie daje się terenu ani nie pozwala wywozić kapitału.

Wszelkie klęski i niepowodzenia przypisuje się Żydom. Dlaczego nie naprawią dziejowej krzywdy nieszczęśliwego tułaczego narodu.

Każdy naród ma swą siedzibę, a my cierpimy za to, że bolą nas krzywdy całej ludzkości. Czy hańbą  jest, że nie szczędzimy krwi i ofiar dla wolności i sprawiedliwości.

Rozumiem dla schamiałego umysłu faszysty jest to zbrodnią. My zaś wiemy, że tę misję nałożył nam Bóg historia, poczucie obowiązku wobec historii i ludzkości. Czy istnieje większa perfidia i zbrodnia niż to  co Włochy czynią względem Palestyny. Z jednej strony Włochy są siedzibą głowy kościoła, z drugiej strony Mussolini mieni się obrońcą muzułmanów a w Palestynie podsyca terror arabski przeciwko Żydom prowadzącym swe dzieło restauracji najstarszej cywilizacji i najlepszej. To jest czyn zgodny z etyką, której brak zarzuca się komunistom.

Obie dyktatury nie różnią się pod względem metod i środków, dlatego w konsekwencji usuną z czasem wolność, która jest przyrodzonym prawem człowieka³³.

 

Kiedy w Europie sytuacja polityczna ulegnie mocnej destabilizacji napisze:

Marzec 1938

Anschluss Austrii napawa mnie obawą o pokój Europy i demokracji. Buntuję się przeciwko wszechwładzy malarza Hitlera. Wierzę, że i on kiedyś upadnie bo szedł po krzywdzie ludzkiej. Obozy koncentracyjne i uwięzienie. Ciemność aż po horyzont³⁴.

Rok 1938 to rok, kiedy Mosze zakończy edukację w Polsce. Nauczycielka z gimnazjum, starsza pani, pod koniec roku szkolnego zaprasza uczniów do domu i uczy ich tańczyć walca.

Od tamtego czasu kocham tańczyć i dużo tańczyłem z twoją babcią – powie Mosze swojej wnuczce.

 Zdaje maturę, ale nie spełnia się jego marzenie. Nie wyjeżdża od razu na studia. Nie pozwala mu na to sytuacja finansowa rodziny. Pomaga ojcu w interesach.

Matura MAJ 1938

Pisemna 25-26-27 kwietnia.

Bałem się jej jakkolwiek jestem dobrym uczniem. Przeszła matura, zamknęła się jedna karta, najważniejsza może życia, a otwiera się czysta biała, którą swą pracą i myślą mam wypełnić.

Ale jestem Żydem musze inaczej myśleć (to nie jest objaw fizjologiczny, ale warunki skłaniają ku temu). Dla mnie nie ma tutaj pola pracy, nie ma chleba, ziemia, która mnie wykarmiła nie chce mnie uznać swoim synem.

Pozostał świat szeroki, ale i tu zawłada jego częściami nienawiść, więc pozostaje tylko Francja, Palestyna, Anglia i USA. Móglby mi ktoś słusznie zresztą zarzucić, że będąc syjonistą, człowiekiem Akiby nie jadę do Palestyny, a drugiemu wprost to zalecam. Niechaj ci zrozumieją, że jeżeli jadę nie jest to moja wola i chęć ale obowiązek.

Obowiązek syna względem ojca i rodziny. Sam wiem dobrze, że powinienem jechać do Palestyny pracować w kibucu, bo jestem synem narodu bitego i dręczonego, który buduje swoją przyszłość pracą i potem nie krwią wrogów, łopatą i kielnią, a nie karabinem i bagnetem. Ale na razie tego nie mogę ale później zrobić to muszę. Dla stanu materialnego rodziny muszę wyjechać.  Za granicą bowiem, będę mógł ojcu rozwinąć interes i znaleźć mu odbiorców itp a przy tym będę studiował. Gdy tylko finanse jako tako takie poprawię to wyjadę spełnić obowiązek narodowy.

Zaraz po maturze zdawałoby się, że człowiek jest najszczęśliwszy, ale jest tylko w marzeniach przedmaturalnych, rzeczywistość mówi inaczej³⁵.

                               Świadectwo dojrzałości M. Borgera - zdjęcie pochodzi z książki R. Saidel

Nie przestaje jednak myśleć o wyjeździe. Jeszcze  w przededniu wojny stara się o paszport. Nie zdąży wyjechać.

Z Ruchcią Balsam ostatecznie rozstają się. Ruchcia wychodzi za mąż. Nie przeżyje wojny.

Będą jeszcze inne dziewczęta, a ostatnią przedwojenną miłością Mosze będzie Gizela Appel z Dębicy, którą będzie nazywał „Gizią”.

Gizia, podobnie jak on, ocaleje i w rozmowie z  historykiem Tomaszem Frydlem, wspomni, że w 1939 roku Mosze namawiał ją do wyjazdu do Lwowa.

W sierpniu  1939 roku Mosze relacjonuje, że wojna wisi w powietrzu, a on chodzi kopać rowy przeciwlotnicze. Drżą mu ze zmęczenia dłonie. W ostatni dzień sierpnia napisze, że miasto przygotowuje się do wojny. W nocy na ulicach pustki.

 1 września 1939 roku  zanotuje, że Niemcy zaatakowali Polskę i trudno w to uwierzyć. Próbuje zabezpieczyć mieszkanie. Wspomina o uciekinierach, którzy przybywają do miasta. Bardzo im współczuje. Jeszcze nie wie, że i jemu przyjdzie uciekać.

Pisze o nalotach bombowych na Mielec i bombardowaniu fabryki PZL (Polskich Zakładów Lotniczych). Martwi się o Gizię, bo Dębica też została zbombardowana.

 Z wielkim trudem piszę. Może wojnę przeżyję³⁶ – napisze 3 września 1939 roku.

Sytuacja w mieście ulega drastycznej zmianie:

Po kilku godzinach zauważyliśmy samolot lecący nisko nad naszym miastem, co wskazywało, że Niemcy interesowali się pobliskim kompleksem przemysłowym (COP). Niemieccy agenci umieszczeni w fabryce przed wybuchem wojny, umożliwili bezkrwawe przejęcie jej przez Niemców. Handel stanął. Sklepy były zamknięte, a zdobywanie artykułów pierwszej potrzeby stało się codziennością. Ludzie, którzy pamiętali I wojnę światową, wierzyli, że potrzeba czasu, aby Niemcy zajęli cały kraj. Byliśmy skłonni wierzyć w rządowe pochwały siły polskiej armii i lotnictwa, a także w jego możliwości i determinację obrony każdego centymetra polskiej ziemi³⁷ – wspomni jeden z mieszkańców w Mieleckiej Księdze Pamięci.

Ostatni wpis w dzienniku datowany jest na 5 września:

Ranek spokojny. Wyszedłem na miasto, aby zobaczyć się z kolegami. Człowiek niepewny jutra. Przyzwyczajamy się do nalotów. O 10 - tej nalot, kanonada artylerii. Pójdę na pocztę³⁸.

Czy potem już nie pisał? Czy może po prostu kolejne tomy dziennika zaginęły?

Sądząc po rękopisie, wygląda na to, że jednak już nie pisał.

Nie dowie się ile radości, w 2021 r. sprawi  grupie mielczan, lektura jego dziennika. Ile wywoła dyskusji. Ile spowoduje wzruszeń.

Co robił w czasie wojny, jak wyglądało jego życie?

 Zapewne jeszcze wychodził na miasto, ale nie były to dawne spacery.

Czy omijał spaloną przez Niemców we wrześniu 1939 roku synagogę?

Być może. Patrzenie na spalone budynki i świadomość, że zginęło w niej kilkadziesiąt osób, musiała bardzo mu ciążyć.

Jak i wszystkim mieszkańcom sztetla.

 Już nie będziemy wraz z nim beztrosko spacerować po mieście.

Synagoga po spaleniu, zdjęcie pochodzi ze zbiorów MHF Jadernowka

Jak potoczyły się jego dalsze, wojenne losy?

W napisanym po wojnie eseju, który przygotowywał na zajęcia z  języka angielskiego opisze, co działo się z nim w okolicach 9 marca 1942 roku.

 Ja zaś w 2022 roku odnajduje w  rejestrze osób represjonowanych Instytutu Pamięci Narodowej   informację, z której wynika, że w 1940 roku musiał przebywać we Lwowie  (to bardzo koresponduje z wiadomością przekazaną mi przez Tomasza Frydla czyli próbą namówienia do wyjazdu Gizeli Appel). Stąd, w czerwcu 1940 roku zostaje zesłany do obwodu archangielskiego. Dotyczy to również jego kuzyna Jakuba Borgera.

Ostatnia akcja deportacyjna, która miała miejsce właśnie w czerwcu 1940 roku objęła głównie tzw. bieżeńców czyli uciekinierów spod okupacji niemieckiej, wśród których 2/3 stanowili Żydzi. Deportowanych przez kilka dni zwożono do miejsc formowania się transportów i zapewniano, że wrócą na ziemie okupowane przez III Rzeszę. Tomasz Frydel mówi mi, że jeśli Mosze został zesłany, to powodem mogło być to, że nie zgłosił się jako obywatel ZSRR lub wyraził wolę powrotu do Generalnego Gubernatorstwa.

Trudno mówić o pomyłce, nie może chodzić o inną osobę, ponieważ dane dot. Mosze znajdują się również w Rejestrze Politycznego Terroru ZSRR. Zgadza się wszystko: Borger Mojżesz Szymonowicz, urodzony w 1920 roku, w Mielcu, wykształcenie średnie.

Przybywa do miejscowości Siewiernyj Kałczug 18 lipca 1940 roku, wyjeżdża na mocy amnestii 4 września 1941 roku. Te same dane dotyczą jego kuzyna Jakuba.

Córka Jakuba, Tina Borger, która dobrze znała Mosze, mówi, że ani jej ojciec ani Mosze nigdy nie wspominali czasu kiedy byli na zsyłce, ale dominująca narracja przekazana jej przez matkę, świadczyła o tym, że lata wojny spędzili na Syberii.

Tina była bardzo zdumiona kiedy w trakcie sziwy (żałoby) odprawianej po śmierci Mosze w 2014 roku w Jerozolimie, Rochelle Saidel powiedziała jej, że Mosze nigdy nie opowiadał  jej o zsyłce. Nic nie wie na ten temat również wnuczka Mosze, Ofira.

Czy wobec tego Jakubowi i Mosze po ogłoszeniu amnestii udało się w jakiś sposób wrócić do Polski? Na razie nie dysponuję żadnymi danymi na ten temat.

Ze wspomnień Mosze wynika, że w przededniu deportacji mieleckich Żydów był w Mielcu i wyjechał z miasta aby kupić żywność dla rodziny.

Jego zdaniem w mieście było spokojnie, tak o tym napisze, nic nie wskazywało na to, że wkrótce nadejdzie dzień, który będzie początkiem ludobójstwa.  Wyjeżdża z domu na rowerze z zamiarem zakupu żywności. Nie ma pieniędzy, za żywność oferuje  swoją zimową odzież.  Dość szybko znajduje osoby, które są chętne na taką wymianę. Są to rodzice jego szkolnego kolegi.  Decyduje się  przenocować u nich, bojąc się, że nocą może natknąć się na patrol. Rano, kiedy już ma wyjeżdżać, zauważa, że gospodyni zaczyna ubijać masło. Mosze wpada na pomysł, że mógłby przywieźć  trochę masła babci, która nie jadła go już od dłuższego czasu. Nie ma już pieniędzy, więc postanawia wziąć mniej ziemniaków niż zamierzał. Prawie do południa czeka na masło, wówczas gospodarz proponuje mu podwiezienie do miasta. Kiedy tylko dojeżdżają do głównej drogi, spotykają wracającego z miasta sąsiada. Ten informuje ich, że Niemcy deportowali z miasta całą żydowską ludność, prowadząc ludzi na stacje kolejową, gdzie załadowano ich do wagonów towarowych, które miały ich wywieźć na wschód, do pracy na roli.

Mosze relacjonował, że poczuł, że dzieje się coś strasznego i w pierwszym odruchu chciał wracać do Mielca, ale potem zwyciężył instynkt samozachowawczy. Szukał wymówek, aby pozostać z dala od tego co się działo. Liczył na to, że kiedy jego deportowana rodzina dotrze na miejsce przeznaczenia, on zdoła do niej dołączyć. Wraca więc do gospodarstwa, w którym kupował żywność.

W międzyczasie gospodarz przynosi wieści o tym, że część Żydów została odesłana do pracy, część odesłana pociągami towarowymi, natomiast kilkaset starszych osób zostało rozstrzelanych karabinami maszynowymi niedaleko od stacji kolejowej.

Mosze zostaje pozbawiony złudzeń. Czuje, że ojciec i babcia nie żyją i nie ma po co wracać do domu.

I znowu mój egoizm, czy jak kto woli instynkt samozachowawczy podszepnął mi, że nic mi nie przyjdzie z narzekania, że to w niczym nie pomoże i trzeba skupić się na tym, aby ratować swoje życie. Poczułem zwierzęcą chęć przeżycia³⁹.

Następnego dnia jego dotychczasowy gospodarz daje mu do zrozumienia, że nie może dłużej przebywać na terenie jego gospodarstwa, gdyż naraża jego rodzinę na niebezpieczeństwo. Mosze wyrusza więc do pobliskiego miasteczka (nie wymienia nazwy, być może był to Radomyśl Wielki, a może Połaniec?)

Wspomina, że na ulicach miasteczka spotyka wiele osób z Mielca, które uwierzyły w krążące wcześniej pogłoski i opuściły swoje domy  zanim Niemcy deportowali Żydów. Spotyka również swoją ciotkę z córkami. Jedna  z kuzynek mówi mu, że była w jego domu ostrzec rodzinę, ale ojciec zdecydował, że zostają, że może nawet jeśli zostaną przesiedleni, uda im się przeżyć wojnę.

Mosze nie wspomina, gdzie i u kogo się ukrywa. Esej kończy stwierdzeniem, że rozpoczął życie zaszczutej zwierzyny, a każdy fałszywy krok mógł przynieść torturę i śmierć.

 

A co z jego rodziną?

Ojciec Szymon zostaje zastrzelony 9 marca 1942 roku. Babcia Małka również. Nie można mieć wątpliwości.  W jednym z listów, które się zachowały, ciotka Mosze, Chaja Blattberg w maju 1942 roku określa  swoje siostrzenice sierotami. Świadectwo dotyczące śmierci ojca złoży w Yad Vashem również  sam Mosze.

                              List ciotki Mosze Chai Blattberg

Sala i Feiga trafiają do Dubienki.  Zachowały się ich listy pisane do sąsiadów: Stefanii i Gabriela (mieleckiego organisty) Łęcznerów. Łęcznerowie pomagali kilku osobom z Mielca, które znalazły się w obozach. Pośredniczyli w sprzedawaniu rzeczy i przekazywaniu pieniędzy deportowanym Żydom.

Chaja Blattberg w liście do Łęcznerów określi sytuację swoich siostrzenic jako tragiczną. Dziewczęta nie mają żadnych środków do życia.

                           Fragment listu Sali i Feigi

W liście datowanym na 8 maja 1942 roku Feiga i Sala niepokoją się, że nie mają długo wiadomości od Łęcznerów. Piszą również, że doszły je słuchy dotyczące mieszkania, proszą o wyjaśnienie. Piszą, że u nich nic wesołego, żyją dniem i nocą. Nie mają już z czego żyć, ani czego sprzedać. Ich wyjazd z Dubienki związany jest z dużymi kosztami, więc nie da się go tak łatwo przeprowadzić. Parokrotnie już zwracały się do swojej ciotki i pomimo przyrzeczeń, to musi jednak trochę potrwać, a one bardzo cierpią. Proszą też o sprzedanie kilku ich rzeczy i przesłanie pieniędzy telegraficznie. W innym z listów  z 8 czerwca Sala wspomina, że bardzo chorowała na żołądek i nie mogła nic jeść, nawet czarnego chleba.

 Jak większość mieleckich Żydów siostry Borger  stracą życie w którymś z obozów zagłady.

W mieleckiej księdze pamięci Helena Honig wspomina, że w Radomyślu Wielkim pojawił się Dolek Liebieskind, przywódca ruchu oporu krakowskiego getta i przywódca Akiby przed wojną. Poprosił on Helenę, aby przyłączyła się do grupy partyzantów w celu uwolnienia Racheli Strauss i Heli Kartenger z Dubienki.

Helena odmówiła że względu na to, że czuła się w obowiązku opiekować się rodzicami, ale do Dubienki wysłała polskiego posłańca, aby pomógł Fejdze i Sali, które były jej bliskimi przyjaciółkami. Poprosił je by zdjęły opaski. One jednak bały się to zrobić. Zamiast nich z polskim posłańcem wyjechały dwie inne siostry, a Sala i Fejga zginęły.

 

Od momentu kiedy docieram do ostatniej strony dziennika, nurtuje mnie myśl co było dalej. Czy  Mosze się ożenił, czy miał dzieci, czy był szczęśliwy.

 W końcu udaje mi się odnaleźć jego krewnych.

Co było dalej?  Ofira, jego wnuczka opowiada mi jego dalsze losy.

Któregoś dnia Mosze zauważa przez okno radzieckie czołgi, boi się jednak opuścić kryjówkę. Wychodzi dopiero wtedy kiedy już wie, że Niemcy zniknęli (był to sierpień 1944 roku). W końcu może swobodnie spacerować po wsi. Jedzie do Mielca. Pierwsze miejsce gdzie się udaje to dom, w którym mieszkał przed wojną. Dom rodziny Łęcznerów, o której mówi w samych superlatywach To była bardzo dobra rodzina, pomogli nam i innym Żydom z Mielca. Cieszyli się, że mnie widzą i poczęstowali mnie jedzeniem”. Wspomina też rodzinę z domu obok, która nie wpuściła go do środka. Mosze chodzi po mieście, odwiedza znajome miejsca i z przerażeniem stwierdza, że nie widzi żadnej znajomej żydowskiej twarzy, a mieszkańcy miasta patrzą na niego jak na kosmitę. Niektórzy, z którymi rozmawia, pytają: Co? Żyjesz jeszcze?.

Opowie wnukom, że wielu Polaków nie chciało, by Żydzi wracali, z obawy,  że ci  będą chcieli odzyskać sklepy, mienie, domy. Gabriel Łęczner pozwala zamieszkać Mosze na strychu swojego domu. Przez wiele dni Mosze chodzi bez celu po mieście, z miejsca w miejsce, jakby czegoś szukał… Wie już wtedy, co stało się ze wszystkimi żydowskimi mieszkańcami miasta. Liczy na cud, że nagle przyjedzie ktoś z jego rodziny. Cud jednak się nie wydarza.

Nikt z  jego rodziny nie wraca do Mielca. Stopniowo do miasta wracają jednak kolejni ocalali. Ci, którym udało się przetrwać w obozach albo kryjówkach. Są traktowani wrogo przez Polaków, wciąż jest u nich obawa, że Żydzi będą chcieli odzyskać domy. Wkrótce większość Żydów wyjeżdża z miasta. Sytuacja staje się bardzo przygnębiająca. Kiedy Mosze słyszy, że Żydzi wrócili do Tarnowa, łapie okazję i jedzie do tego miasta. Ciągle jeszcze ma nadzieję, że przeżył ktoś z jego najbliższych, rozpytuje wśród Żydów, ale niestety…nikt nic nie wie. Kiedy w 1945 roku kończy się wojna, postanawia wyjechać do Krakowa i dołączyć do kilku krewnych, którzy tam mieszkają. Do Krakowa wyrusza na piechotę, potem podwozi go radziecki oficer. Na pewno mieszka tam co najmniej przez dwa lata.

                                  Mosze z krewnymi po wojnie

Odszukuję informację, że zostaje  zarejestrowany w Krakowie 24 lipca 1947 roku, co prawda pomyłkowo jako Mosze Berger, ale pozostałe dane zgadzają się. Wielu ocalałych mieleckich Żydów znalazło się po wojnie właśnie w Krakowie.  Czuli się tam pewniej, w większej grupie tych, którzy „powychodzili z bunkrów, pól, lasów”. Do wyjazdu  skłaniały ich również  informacje o tym, że zdarzają się przypadki morderstw na powracających do swoich domów Żydach, a szalę przechylił pogrom kielecki.

W Krakowie mieszka z krewnymi, którzy w tym czasie mają już firmę, więc Mosze może zarobić na swoje utrzymanie. Postanawiają jednak wyjechać z Polski. Mają krewnych za granicą, między innymi we Francji i w Stanach Zjednoczonych.

Wyjeżdżają do Niemiec i tam przebywają w obozie dla uchodźców, który Mosze wspomina dobrze, mają gdzie mieszkać, mają co jeść. W międzyczasie  próbuje załatwić sobie pozwolenie na wyjazd do Palestyny, ale Brytyjczycy odmawiają mu.

Wraz z kuzynem próbują dostać się do Francji, ale nielegalne przekroczenie granicy kończy się więzieniem.  Z więzienia pomaga się im wydostać Joint.

Najpierw mieszkają w Lyonie, potem jadą do Paryża. Tam Mosze ma wujka, który ma firmę o podobnym profilu jak firma jego ojca. Mosze pomaga wujowi, uczy się francuskiego, chodzi na kurs futrzarski. Jednocześnie stara się o pozwolenie na wyjazd do USA i w końcu je dostaje. Podróż z Paryża do Stanów Zjednoczonych trwa dwa tygodnie i jest ciężka. Mosze choruje.

                        Do Nowego Jorku Mosze przybędzie 8 lutego 1949 roku. Dostaje się tam dzięki rodzinie Zucker (Rickel Zucker była siostrą babci Mosze, Chany). Tego samego roku, właśnie tutaj pozna swoją przyszłą żonę Friedę, urodzoną w Stanach Zjednoczonych. Friedę, którą bardzo pokocha.

Komplementował ją, kupował prezenty, opiekował się nią kiedy zachorowała, jadał z nią posiłki do jej ostatniego dnia– wspomina Ofira.                                    

Mosze z żoną, 1949 rok

Frieda dorasta na Brooklynie, pochodzi z wielodzietnej rodziny (miała siedmioro rodzeństwa). Jest utalentowana muzycznie (absolwentka znanej szkoły muzycznej: Juilliard School). Gra na fortepianie, występuje z recitalami, uczy muzyki  dzieci i dorosłych w Stanach Zjednoczonych i Izraelu, komponuje piosenki. Myślę z uśmiechem na ustach: zatem Mosze spotkał kobietę swoich marzeń. Jako nastolatek sporo pisał w pamiętniku na ten temat. Uroda miała dla niego znaczenie, ale większe znaczenie miała wiedza i wykształcenie wybranki. Ruchci pożyczał, jak to określał „naukowe” książki „by rozwinęła swój zasób wiedzy”, chciał bowiem by jego panna miała maturę, by była chociaż trochę wykształcona.

 Mosze uczy się i kontynuuje rodzinną tradycję w biznesie (dołącza do rodzinnego biznesu związanego z piórami). Potem zakłada wraz ze wspólnikiem własną firmę. Odbywa wiele służbowych podróży po całym świecie, m.in. na Daleki Wschód i do RPA.

Dobrze zdana polska matura pozwala mu na zwolnienie z wielu przedmiotów na studiach. Zostanie magistrem nauk politycznych.

Zmienia imię na bardziej amerykańskie – Morris.

Jedyna córka Mosze i Friedy dostanie imię po swojej mieleckiej babci – Pearl. Umrze wcześnie, w sierpniu 1999 roku. Ma wówczas zaledwie 47 lat. Kiedy o tym myślę, współczuję mu. On, który stracił całą rodzinę w Holokauście, musiał przeżyć śmierć własnego dziecka. Tuż przed chorobą Pearl, żona Mosze ma wylew, cierpi też na demencję. Mosze opiekuje się nią z wielkim oddaniem. Frieda umiera w 2000 roku.

 Dzieci Pearl to: Shimon (imię otrzymuje po pradziadku) i jego siostra bliźniaczka Leora oraz Ofira Sarah (drugie imię otrzymuje po siostrze Mosze). Wszyscy mieszkają w Izraelu.

 Mosze nie zapomina o rodzinnym mieście. W 1966 roku zdobywa fundusze i stawia na cmentarzu parafialnym w Mielcu mogiłę dla swoich żydowskich braci przeniesionych tutaj po likwidacji przez polskie władze cmentarza żydowskiego przy ulicy Jadernych.

            Macewa na cmentarzu parfialnym w Mielcu

Przez całe swoje życie gromadzi zdjęcia i materiały dotyczące Mielca, które przekazuje również  Muzeum Yad Vashem.

Kiedy ma 70 lat przechodzi na emeryturę. Jako młody chłopiec marzył o wyjeździe do Palestyny, po wojnie stara się o wyjazd do Izraela, ale jego wniosek zostaje odrzucony.

Jego jedyna córka od 1973 roku mieszka w Izraelu. Każdego lata, Mosze wraz z żoną przyjeżdża na comiesięczne wakacje do niej. Przywożą ze sobą walizkę pełną prezentów, zabawek, pięknych ubrań, między innymi kolorowych piór z jego firmy. Potem zaczynają przyjeżdżać na święta: Pesach, Rosz ha-Szana i w końcu zdają sobie sprawę, że nadchodzi czas, by na stałe osiąść w Izraelu. Przyjeżdżają do Izraela już na stałe w grudniu 1992 roku.

Mosze zdąży być na studniówce swojego wnuka Shimona i na weselu Ofiry. Zostaje pobłogosławiony czterema prawnuczętami (Yigal, Yuval, Aloma i Naomi). Już po jego śmierci rodzą się: Abigail, Zion, Libi i Gefen Ahava. Rodzina Borgerów rozrasta się. Życie zwycięża.

Mosze z wnuczką Ofirą i jej dzieckiem

Ofira mówi mi, że jej dziadek był wspaniałym człowiekiem i pozostawiał ślad w każdym. Lubił spacery po Jerozolimie. Znali go wszyscy: kierowcy autobusów, sprzedawcy, ochroniarze. Był mistrzem w utrzymywaniu więzi: z rodziną, z mieleckimi przyjaciółmi z dzieciństwa, z dalekimi krewnymi z zagranicy, z przyjaciółmi. Dbał o to aby uczestniczyć w każdej rodzinnej uroczystości.  Rodzina ojca Ofiry  zapraszała go na wszystkie rodzinne imprezy.  Potrafił zatroszczyć się o każdego, wysłuchać, doradzić.

Miał duże poczucie humoru. Jako pradziadek był naprawdę zabawny. Rozśmieszał prawnuki, bawił się z nimi.

Wstawał codziennie wcześnie, o 6.30  i wychodził się modlić, a w okresie kiedy było mu trudno wyjść, modlił się w domu. Uwielbiał podróże i przebywanie na łonie natury.

Był erudytą i poliglotą (znał polski, jidysz, hebrajski, angielski, rosyjski, niemiecki, łacinę, francuski). Bardzo interesował się polityką i bieżącymi sprawami, prenumerował różne czasopisma, m.in. The Times. Ofira mówi, że brakuje jej rozmów z dziadkiem, brakuje jej jego opinii dotyczących wydarzeń na świecie.

Zastanawia się, co powiedziałby dziadek, gdyby dowiedział się o grupie Mayn Shtetele Mielec i o tym, że jego dziennik wzbudził takie zainteresowanie. Jest przekonana, że byłby podekscytowany.  Byłby zachwycony, że wokół jego miasta odbywa się odnowa. 

List Mosze do Andrzeja Krempy autora książki Zagłada Żydów Mieleckich

Myślę podobnie. Mosze po wojnie był bardzo aktywny, jeśli chodzi o swoje rodzinne miasto. Zebrał sporą kolekcję zdjęć, interesował się tym, co dzieje się w Mielcu, miał spisy ocalałych oraz zapisy melodii z synagogi.  Po ukazaniu się książki Andrzeja Krempy „Zagłada Żydów Mieleckich” napisał do autora list z podziękowaniem.

Umiera 8 czerwca 2014 roku w Jerozolimie. W otoczeniu Rodziny.

Ofira powie mi: myślę, że chociaż żył pełnią życia i miał dobre życie, zawsze wracał myślami do tego momentu, kiedy musiał zdecydować, czy dołączyć do rodziny, czy uciec. A w szczęśliwych chwilach, momentami czuł się winny, że on żyje, a ich już nie ma..

 

Patrzę na jego zdjęcie, to na którym widzę starszego już pana. Uśmiecham się. Wkładam płaszcz i wychodzę z domu. Pójdę dzisiaj na ulicę Legionów, a potem nad Wisłokę, przejdę ulicą Kościuszki, a potem popatrzę na żydowskie domy w Rynku. Popatrzę na menorę, która stoi w oknie kamienicy, w której mieszka Halina. A potem pójdę tam, gdzie stała synagoga. Może usłyszę śpiew kantora? Popatrzę na kamienie pamięci złożone pod obeliskiem. Może zobaczę sąsiadów idących do  synagogi? Może nawet zobaczę Mosze. Uśmiechnie się i skinie głową, z aprobatą. Mam nadzieję.

Dopóki pamiętamy, dopóki będziemy opowiadać – sztetl i jego mieszkańcy nie będą przeszłością.

 

 

 Tekst: Izabela Sekulska

Zdjęcia pochodzą z kolekcji Mosze Borgera, YV, archiwum prywatne Ofiry Borger Nathan Sabban.

 

Dziękuję wnuczce Mosze Borgera Ofirze Borger  za życzliwość, wsparcie i podzielenie się wspomnieniami o swoim dziadku oraz przekazanie zdjęć ze swojej prywatnej kolekcji.

Dziękuję Bogdanowi Urbańczykowi za tłumaczenie fragmentu wspomnień Mosze  i niektórych dokumentów z kolekcji Muzeum YV.

 Dziękuję Jolancie Kruszniewskiej za korektę tekstu, konsultacje i wsparcie.

Dziękuję Tomaszowi Frydlowi za konsultacje i ciągłą gotowość do pomocy.

Dziękuję Miriam Lampert, która naprowadziła mnie na ślad Ofiry.

 

 

 

Przypisy:

 

¹  Mielecka Księga Pamięci, https;//www.jewish.org/yizkor/mielec.html, shiurim – dowolny wykład na temat Tory.

²  Akiba (Akiva) –  młodzieżowa żydowska organizacja syjonistyczna.

³ Mielecka Księga Pamięci, https;//www.jewish.org/yizkor/mielec.html.

⁴ informacja pochodzi ze Spacerownika Mieleckiego wg Stanisława Wanatowicza.

⁵ Mielecka Księga Pamięci, https;//www.jewish.org/yizkor/mielec.html.

⁶ tamże.

⁷ Richad Tucker, amerykański tenor.

⁸ Muzeum Yad Vashem, Listy Łęcznerów, syg. 0.48 24.10.

⁹ tamże.

¹⁰  AYV, Zespół Świadectwa i pamiętniki, dziennik Mosze Borgera, syg 1275.

¹¹  Moshe Borger  „A danger, I escaped”.

¹²  Mielecka Księga Pamięci, https;//www.jewish.org/yizkor/mielec.html.

¹³  tamże.

¹⁴  tamże.

¹⁵  AYV, Zespół Świadectwa i pamiętniki, dziennik Mosze Borgera, syg 1275.

¹⁶  Mielecka Księga Pamięci, https;//www.jewish.org/yizkor/mielec.html.

¹⁷  AYV, Zespół Świadectwa i pamiętniki, dziennik Mosze Borgera, syg 1275.

¹⁸  tamże.

¹⁹  Krempa Andrzej, Sztetl Mielec. Z historii mieleckich Żydów, Mielec 2022 Biblioteka Muzeum Regionalnego w Mielcu nr 62, Wydawca Samorządowe Centrum Kultury w Mielcu, Muzeum Getta Warszawskiego.

²⁰  AYV, Zespół Świadectwa i pamiętniki, dziennik Mosze Borgera, syg 1275.

²¹ tamże.

²² tamże.

²³  tamże.

²⁴  tamże.

²⁵  tamże.

²⁶  wspomnienia Mosze Borgera spisanego przez jego rodzinę, w posiadaniu autorki.

²⁷  AYV, Zespół Świadectwa i pamiętniki, dziennik Mosze Borgera, syg 1275.

²⁸  Mielecka Księga Pamięci, https;//www.jewish.org/yizkor/mielec.html.

²⁹ AYV, Zespół Świadectwa i pamiętniki, dziennik Mosze Borgera, syg 1275.

³⁰  tamże.

³¹  tamże.

³²  tamże.

³³  tamże.

³⁴  tamże.

³⁵  tamże.

³⁶  tamże.

³⁷  tamże.

³⁸ tamże.

³⁹  Moshe Borger  „A danger, I escaped”.

 

Żródła: AYV, Zespół Świadectwa i pamiętniki, dziennik Mosze Borgera, syg 1275.

 Borger, " A danger, I escaped".

 Krempa Andrzej, Sztetl Mielec. Z historii mieleckich Żydów, Mielec 2022 Biblioteka Muzeum Regionalnego w Mielcu nr 62, Wydawca Samorządowe Centrum Kultury w Mielcu, Muzeum Getta Warszawskiego.

Spacerownik mielecki wg Stanisława Wanatowicza, Mielec 2022, wydawca: Księgarnia Dębickich.

Verstandig Mark, I rest my case, wydanie trzecie, 2002  wyd:  Northwestern University Press.

Wspomnienia spisane przez rodzinę Mosze Borgera przekazane mi przez jego wnuczkę Ofirę (w posiadaniu autorki).

https://www.pbc.rzeszow.pl/dlibra/publication/1719/edition/1618/content?ref=desc